پگاه احمدی؛ «تهران، یعنی لبخندهای من زخم است
گفت و گو با پگاه احمدی پیرامون شعر امروز ایران
ماندانا زندیان
ماندانا زندیان- شعر کلاسیک فارسی، در ذهنیت جامعۀ ایرانی ساختاری تعریف شده دارد- تودۀ مردمان دستکم می توانند دست بر اثری کلاسیک بگذارند و بگویند این شعر است. آیا شعر امروز ایران را به معنای قاطع واژه تعریف پذیر می دانید؟ خود شما برای شعر نامیدن یک متن چه سنجه هایی دارید؟ دست بالاتر در تعریف شعر، و امروزی(نو) بودن آن با چیست- زبان، مضمون یا هر دو به یک اندازه؟
پگاه احمدی- این که که تودۀ مردم یا مخاطب در معنای عام ِ آن،برای شعر کلاسیک نوعی رسمیت شعری قائل است یعنی آن را چنانکه اشاره کردید به مثابه ی ” شعر ” می شناسد، مطلقا هم ارز با شناخت او از شعر حتی در نوع کلاسیک آن نیست.از میان همین توده ی مخاطبان،کمتر کسی ست که مثلا به صورت جدی با واژه ها،تعابیر و تاویل های شعر حافظ آشنا باشد یا مثلا همانقدر شعر فرخی سیستانی،منوچهری دامغانی،ناصر خسرو یا صائب را بشناسد که شعر سعدی و حافظ را.پس همین شناخت هم مطلق نیست و بیشتر محصول نوعی تعمیم یافتگیِ تاریخی ست.
با این مقدمه باید گفت که تعاریف،مبتنی بر شناخت ها و تلقی ها هستند و از نوعی فرهنگ ِ شناخت پیروی می کنند.تعریف مخاطب و درک او از ماهیت و چیستی ِ هر نوع شعری،نسبتی مستقیم با آگاهی،شناخت و احاطه ی او بر شعر در انواع گوناگون آن دارد و به همین اعتبار هم نسبی و فردی است. هر مخاطبی که به شکل مستمر، تغییرات فرمی – محتوایی شعر را از گذاری به گذار دیگر پی گرفته باشد و با ضرورت ها و ایجاب های اجتماعی – فرهنگی ِناظر بر این تغییرات در بازه های زمانی مختلف،آشنا باشد،می تواند بر تعریف یگانه ی خود از شعر،صحه بگذارد و این تعاریف،می توانند با توجه به ناهمگونی مخاطبان،تعاریف متکثری باشند. من شخصا در شعر، در جستجوی صیرورت های مدام ِ زبان،روایت های نو،نا بهنگامی ِتصاویر،فضاسازی های جدید و فردیتی هستم که وامدار چیزی جز خودش نباشد و با فراروی از حافظه ی شعری – تاریخی ام به التذاذ خوانشی بینجامد؛پس در جستجوی رازهای نو در زبان هستم.
م.ز.- گوهر شعر خوب،شعر ناب،در نگاه شما چیست؟
پگاه احمدی- راستش این روزها کمی از تلقی های مثل”ناب”و از این دست،پرهیز دارم.در زمانه ای به سر می بریم که دیگر نمی شود تعریفی را مطلق کرد. همه چیز نسبی ست. کثرت،گوناگونی و تضادهاست که زیبایی شناسی ها را سامان می بخشد. چه چیز،نسبت به چه چیز؟ این پرسشی ست که همواره از خود می کنم. به جای “ناب”می گویم شعری که به من ِ شاعر ِ خیلی شعر خوانده هم عمیقا لذت ببخشد،غافلگیرم کند و دردمند باشد.اصل و بی نقاب!و تنها،صدای اصیل و شاخص خودش باشد نه نسخه ی جدیدی از صداهای قدیم.
م.ز.-
«باز سرسام ِ کدام سلسله در من ،/سرداب و سردخانه و سوگ است ؟/
کدام بزنگاه ؟/دوباره نستعلیق ،/ دعوت به مراسم گردن زنی ست !/
در این جریده ، تا ابد ، جُرم ایم / و این خطابه ی تدفین هنوز،/ پر از خرابه ی طاهاست./
باز، خاوران ، خونی ست / وَ در بلندی ِ تهران ِ بادگیر / به هر گداری زدم ، گروگان بود !/
کدام بزنگاه ؟/اینجا که بی هوای تو باید/ شب را تکه تکه آتش زد !/
وقتی از آن کتیبه ی متروک ،/تنها صدای نوحه می آید / صدای داربستِ آنهمه اعدام ،/ الله و اکبر شکسته ی آن پشت بام /و ما که در این شعر،محرمانه،تحریم ایم !…»
زبان شعر شما،زبانی پالوده و فاخر است.اگر بپذیریم زبان پدیده ای پویاست که همیشه رو به تکامل دارد و جای بهکرد؛ و ساختارهای برکشیده شده در شعر یا نثر می توانند به زبان فارسی بیفزایند؛ آیا پرداخته و پالوده کردن ساختار و زبان شعر،به کشف گستره های تازه تر برای بیان مضمامین بکر و ناب کمک می کند، بدین معنا که هر متن خوب،امکان آفرینش متن خوب تر را- برای آفرینندۀ متن و دیگران نیز- فراهم آورد، آیا برای شما چنین است؟
پگاه احمدی- نوشتن خلاق،می بایست تسخیر ِ زبان و به مهمیز کشیدن اش باشد.زبان را با کشف ها و تصرف های مدام می توان پالوده کرد و سوهان زد.امکانات شگفتش را از بطن اش بیرون کشید.
من خیلی جاها در شعرم به سوی تلفیق رفته ام.تلفیق زبان به ظاهر ناکارآمد ِ کهن با زبان ِ زنده ی امروز .خب،این تلفیق،زبانِ مرده را به یک امکان ِ تازه پیوند می دهد.در عین حال فراخواندنِ زبان فاخر و پاره ای از واژگان کهن و تاریخی به متن ِ قرائت ِ امروزینِ ِشعر،یکی از دلبستگی های شخصی من است.مثلا در شعر “محاکات” می گویم:
وَ خواب ببینم که تکه تکه های “بلبل گوینده بر منابر ِ قضبان” از اَلست ویران است وَ گودترین جای سینه ام در تو خاک می ریزند.
که تضمینی ست از شعر سعدی.به هر تقدیر شخصا گمان می کنم تمهید موفقی در جهت گشودن افقی نو بوده است و در عین حال متضمن نوعی نقدِ طنزآمیز آموزه ها و وضعیت های تاریخی ماست.در پاسخ به پرسش شما باید بگویم که بی تردید،متن ها از هم ملهم می شوند.یقینا هر متن خلاقی،واجد انگیزش هایی برای متن های بعدی است و پیشنهاداتی را فراروی آنچه پس از آن نوشته می شود،خواهد گذاشت.در این راستا،متن ها گاهی با هم به تلاقی می رسند،در هم فرو می ریزند و از هم می گریزند.زبان،کیفیتی ست زایا و دیوانه وار که با شدن های مدام،به انقلاب زیبایی به انقلاب نوشتن می رسد و نوشتن،تحمل دردناک ِ زیبایی ست به قول ریلکه”زیبایی آن حد از وحشت است که هنوز می توانیم آن را تحمل کنیم” و نوشتن،مسیر این تحمل را هموار می کند.
م.ز.- و این زبانِ به باور من، تا اندازه هایی سرآمدگرا، که در گزیدن واژه این اندازه باریک و ظریف است، چه اندازه به موسیقی شعر توجه دارد، و در نگاهی فراگیر، توجه به موسیقی شعر را چه اندازه لازم و بااهمیت می داند؟
پگاه احمدی- موسیقیِِ نوشتن به دو دلیل در من درونی شده است. اول به این دلیل که کارم را در آغاز نوجوانی با شعر کلاسیک ِ موزون و مقفا و شناخت عروض و قوافی آغاز کردم یعنی در آغاز غزل و قصیده می نوشتم و این تربیت موسیقایی از همان زمان در ذهن و گوش درونی ام باقی مانده است.حتی غالبا نثرها یا نامه هایی که می نویسم هم مبتنی بر نوعی آهنگ درونی اند.دوم به این دلیل که از کودکی تا پاسی از نوجوانی پیانو می نواختم و از این منظر هم به شکلی مضاعف با انظباط ِ موسیقایی و مترونومی آشنا شدم. به همین خاطر،شعرهای من اغلب دارای موسیقی درونی اند یعنی روی ریتم آوایی مشخصی حرکت می کنند. با اینهمه حضور با فقدان موسیقی در شعر،یک انتخاب و سلیقه است نه چیزی بیش از آن.
م. ز.- چندصدایی – این پدیدۀ کمیاب در شعر فارسی- به شکل های گوناگون در شعر شما، به ویژه پس از «تحشیه بر دیوار خانگی» حاضر است- در مضمون و ساختار، هر دو؛ از حضور راوی های زن و مرد،که راوی زن، تنها یک زن نیست و راوی مرد،تنها یک مرد؛ تا فضاسازی درخشان ساختاری که روایت ها را از هیأت زبان کلاسیک تا زبان امروزی به ساختاری چند صدا می رساند:
«این همه تعویذ و این همه اسب شهید از شاهنامه می‌آیند/مادرم فردوسی/ ادبیات فارسی درس می‌دهد.»/
یا در لایه هایی گوناگون یک نام رخ می نماید:
« تمام بیستون همین چمدان بود!/ ایرانی که از زیر قرآن می‌گذشت/ با پیراهن پری می‌رفت پشت مهرآباد، اشک از گونه‌ام…»
از سوی دیگر، از همان دوران ها، یعنی از «این روزهایم گلوست» شعر شما ژرف تر و گسترده تر با امر سیاسی می آمیزد، و شعری اجتماعی – انتقادی می شود، با بسامد بالای واژه هایی مانند «گلو»، «هوا»، «زخم»، «خون»، و «شُرطه».
آیا می توان گفت این چندصدایی، انتخابی آگاهانه برای مضامین انتقادی-اجتماعی شعر شماست، که با آواهای گوناگون، و ایجاد امکان تفسیرهای متفاوت از رویدادهای یک بازۀ زمانی مشخص، می کوشد بر تک صدایی یا استبداد جاری بر فرهنگ و سیاست جامعه، چیره شود؟
پگاه احمدی- منظومه ی “تحشیه بر دیوار خانگی” که بعدها در دفتر” این روزهایم گلوست” منتشر شد، بغض فرو خورده ی همه ی آن سال های زخم و حرمان بود.صداهایی بود که مثل ترکش در شعر تکه تکه می شدند، می دانم که صدای من تنها نبود،صدای رابعه و قره العین و رودابه هم بود.
صدای شمس کسمایی و مشروطه و پروین و فروغ و تحصن و بهمن پنجاه و هفت و جنگ و خمپاره هم بود.صدای باجی ها و فاحشه ها هم.صدای لات و لواط ِ تاریخ و شمس العماره و اندرونی و بیرونی و بقعه ها و رقعه ها هم بود تا صدای همان نسلی که توی شعر،پاره پاره و لت و پار است. این صداها با هم ریخت توی شعر.خیلی از بخش هایش در بیمارستان های تهران و تحت حمله های شدید نفس تنگی نوشته شده، وقت هایی که به هر چه چنگ می زدی،زخم تر از خودت و حافظه ات بود. در آن مقطع این صداها که همه با هم در بزنگاهی به نام تاریخ،مشترک بودند با من همصدا شدند اما من هیچوقت شعری را از پیش،به قصد چندصدایی ننوشتم. من آمدم قصه ی خودم را بنویسم که دیدم قصه ی دراز دامنه ای ست و ته حلقش به انسداد قرن های مدیدی می رسد.
و بعد،همانطور که اشاره کردید به نقد آن فضای مسدود و مسموم و سیاه “تیغه های خودکشی شهر”،” کوچه های بنگ”، ” سلول های دانشگاه”، ” خیابانی که می گذرد از مراسم اعدام”،” پنجره ای که زیر گلوی من باز است ” … الخ. بی تردید،”تحشیه” حکایت جان به لب رسیدن بود،بدون هیچ امید و روزنی،بی هیچ پناه و ملجائی.”تحشیه” دفتر خیلی تلخی ست.
م. ز.- معرفی و نقد شعر شاعران دیگر، ارائۀ آنتالوژی شعر زنان ایران، و دبیری فصل های شعر برخی سامانه های ادبیِ نام آشنا، همراه پرداختن به شعر خود، شما را به چه تصویری از شعر امروز ایران می رساند؟ فرازها و کاستی های شعر امروز ایران چیست؟
پگاه احمدی- خوشبختانه این روزها گاهی شعرهای قابل تاملی از برخی از شاعران جوان تر می خوانم که شاد و امیدوارم می کند.حس می کنم نوع نگاه به مقوله های مختلف در نسل شعری بعد از من تاحدی دستخوش دگرگونی شده است.این نسل،اقتضائات،بحران ها و صدای خودش را دارد.همانطور که نسل من صدای خودش را دارد و داشت.سیلان و حرکت خوب است.آن دسته از تجربه های جدید را که در عمق راه می پوید باید مغتنم شمرد. تنها نکته ای که قبلا هم در یکی دو گفت و گو به آن اشاره کرده ام این است که شعر ایران باید بکوشد ضمنا به نوعی نگاه فرابومی هم توجه نشان بدهد.خیلی از شعرهای موفق ایران،با تاسف صرفا شعرهای موفق ایرانی اند.یعنی ناظر به طرح مسائل یا کارکردهای زبانی ای هستند که تمام کیفیت اش را در خارج از مرزهای آن جغرافیا،از دست می دهد.نه دغدغه اش دغدغه ی قابل تعمیمی ست نه زبان اش در ترجمه پاسخ می دهد.لذا اگر به چشم انداز فراخ تری نظر داریم،باید به نوعی این کاستی را جبران کنیم.
م.ز. – مشکلات بزرگ و مهم پیش روی شعر امروز ایران و شاعران هم نسل ما چیست؟
پگاه احمدی- سانسور گسترده،فشارهای فزاینده،فقدان احساس امنیت فردی و اجتماعی،ایزوله شدن و بی پناهی شعر و شاعران و به تبع آن خود سانسوری و خود ویرانی در نوشتن ( در مورد شاعرانی که در ایران قلم می زنند ) و دوری از زبان،زایش ها و تبادلات زنده ی زبان مادر،ایزوله شدن در غربت،فقدان مخاطب ملموس و قطع ارتباط نسبی با جامعه ی ادبی مادر (در مورد شاعرانی که در خارج از ایران قلم می زنند).
م. ز.- آیا باوردارید شعر دهه های هفتاد و هشتاد ایران، هم ارز شعر دهه های چهل و پنجاه نیست؟
پگاه احمدی- بی تردید! اساسا دهه ی هفتاد، دهه ی نوزایی ِ شعر فارسی و شالوده شکنی از بسیاری از تلقی های شعری دهه های پیشین بود که نمودهای آن را می توان در کارکردهای متفاوت زبان،مفاهیم،دایره ی واژگانی،لحن،تعابیر،فرم و بسیاری فاکتورهای دیگر با ذکر نمونه های مستند برشمرد.
م.ز.- ولی برخی شاعران، نویسندگان و منتقدان ایرانی نسل پیشین، معتقدند ما بعد از فروغ، یا شاملو شعر به یادماندنی و شاعر برجسته نداشته‌ایم.
پگاه احمدی – خب،این قضاوت منصفانه و دقیقی نیست و غالبا هم از سوی افرادی مطرح می شود که محافظه کاری و نوعی دگماتیسم،مجال عمیق شدن در تجربه های نو و تنفس در هوای تازه و خلاق نسل های بعدی را از آنان گرفته است و غالبا دوست دارند به پاره ای نام ها، مثل اشیاء عتیقه بچسبند. هر قضاوتی می بایست مستند باشد و من گمان نمی کنم منتقدی به ضرب و زور ِ سلیقه ی شخصی بتواند به من بقبولاند که مثلا شعر شاعرانی که در دهه های پنجاه و شصت و هفتاد،خوش درخشیدند،چیزی کم دارد از شعر شاملو یا فروغ و به همین نسبت اساسا گمان نمی کنم منتقدی که واجد شناخت و آگاهی قابل قبولی نسبت به شعر دهه های گذشته و اخیر باشد،اصلا چنین قیاس یا قضاوتی بکند.برای من در این زمانه ی کثرت،درک “برجسته” یا اساسا ضرورت این ” برجستگی ” و ” راس هرم بودن دیرگاهی ست معنایش را از دست داده است.گاهی بهترین شعرها را از شاعرانی خوانده ام که نه برجسته بوده اند و نه نام آشنا و بارها کیفیت ها و ایده های بدیع و به غایت قابل تاملی را در شعر شاعران دهه ی پنجاه به این سو پی جسته ام که کمترین قرابتی با شعر شاعران دهه های سی و چهل ندارد.گمان می کنم برای هر پژوهنده ی دور از تعصبی، مسلم است که شعر هر دوره،محصول منطقی ِ ضرورت ها و اقتضائات همان دوره است، مسائل خودش را مطرح می کند و لذا برجستگی ها و ” برجسته ” های خودش را می پرورد.
( چنانکه قائل به کل ماجرا باشیم ).
م.ز.- به نظر می رسد هر شاعر مهاجر- به معنای شاعری نامأنوس با زبان کشور میزبان، که دستکم پاره ای از دوران جوانی را در سرزمین مادری، جدی و مستمر به نوشتن پرداخته است- می باید دستکم از دو کشاکش برون آید- دور بودن از زبان مادری، و دور بودن از تجربه های بی واسطه ای که او را به شعر می رسانده اند.
در شعر شما، با قطعه های مانند «هنوز، گرم ِ اذان ِ مغربم که هر تدفین ، حمّام ِ فین ِ شاهرگم را می زند تاریخ و اسطوره» / «این سهراب ، ادبیات ِ من است !/ دَوال گرفتید و خوب شهیدش می کنید/ در لُجّه می نویسم و گرداب/ وَ ” مادرِ حسنک ” ، بی گریه می رود !» / « تمام پرده خانه های شاه عباسّی ِ شما سرد است»
به نظر من، دور بودن از فضای تاریخی- اسطوره ای مثلا «لاله زار»،«شمس العماره»، «حمام فین» و … که از گذشته های دور تا امروز آمده است، نیز به دو مورد نخست اضافه می شود و نوشتن را پاک چیز دیگری می کند، کشاکش دشواری است؟ دوست دارید یا می کوشید چگونه از آن به درآیید؟
پگاه احمدی- به نکته ی خیلی خوبی اشاره کردید. من شاعری هستم که ذات نوشتن اش در شعر،عمدتا در پیوند با اسطوره های ایرانی،اشاره های تاریخی و ارجاعات میهنی به هویت می رسد.این ها تعلقات،دلبستگی ها و نوستالوژی من در نوشتن و اساسا اثر انگشت من تا کنون بوده است.حالا بعد از قریب به سه سال زندگی در خارج از وطن،انگار لامسه ام را از دست داده ام. آن حس شگرف لمس ِ خاک،لمس ِ درد را از نزدیک ! از دست داده ام . لمس های من از دور است.دردهای من( آن هایی که مربوط به آن خاک می شود )دورند.دور یعنی مجاز.آرام شده ام.یک جور آرامش دردناک. اگر هنوز از ” شمس العماره ” بنویسم وقتی مثلا در منهتن قدم می زنم،به خودم به خوانندگان شعرم دروغ گفته ام با اینهمه که می دانم آن ها دوست دارند از من هنوز ” شمس العماره ” بخوانند یا ” خرابه ی طاها “. اما من در یک دوره ی عبور و گذارم. در دوره ی نگاه و سکوت. به نسل من،خیلی چیزها تحمیل شد.فرصتی برای آرامش نبود،برای شادی هم.حالا دست کم اندکی فرصت برای آرامش برای دوره کردن هست.اگرچه آنهمه زخم بی التیام که مُدام هم از دور،تشدید می شود،مجال شادی را از ما گرفته است.حالا دارم فکر می کنم تمام جهان نوشتن ام همان یک قطعه خاک نیست. آن خاک،باید با من بیاید تا دردهای دیگری را با هم در به در بنویسیم. تمام دردها جایی با هم تلاقی می کنند و درد بزرگ،خاک ندارد،وطن ندارد.درد بزرگ،درد بزرگ است و اندوهِ درونی شده زائل نمی شود،تنها جنس اش تغییر می کند.
بله،کشاکش سختی ست.
آذر یکهزار و سیصد و نود خورشیدی
پگاه احمدی، شاعر و منتقد ادبی، زادۀ سال یکهزار و سیصد و پنجاه و سه خورشیدی، در تهران؛ دانش آموختۀ ادبیات فارسی، و عضو کانون نویسندگان ایران است.
نخستین شعرهای او، در هفده سالگی، در ماهنامه ی ادبی – هنری تکاپو به سردبیری منصور کوشان، چاپ شد؛ و همکاری با نشریات ادبی- هنری دیگر، مانند آدینه، گردون،کارنامه، کلک،
عصر پنجشنبه، بخارا، فیلم، و زنان، در قالب شعر، نقد و ترجمه ی شعر، کوشش های فرهنگی او را در ایران پیش برد.
احمدی پیشینۀ مدیریت بخش شعر سامانۀ ادبی «جن و پری»، تدریس «شاعرانگی در سینما» در مدرسۀ سینمایی مسعود کیمیایی، عضویت در هیأت داوران جشنواره های گوناگون شعر، در درون کشور را در کارنامۀ خود دارد.
مجموعه شعر «روی سُل ِ پایانی»( یکهزار و سیصد و هفتاد و هشت خورشیدی)، ترجمۀ گزیده ای از شعرهای سیلویا پلت، در کتابی با عنوان «آواز عاشقانه ی دختر دیوانه» ( سال هفتاد و نه)، مجموعه شعر« کادنس» ( سال هشتاد)، منظومه ی « تحشیه بر دیوار خانگی» (نشر اینترنتی، سال هشتاد و دو)، مجموعه شعر« این روزهایم گلوست» ( سال هشتاد و سه) ، بررسی و پژوهش ِ شعر زنان ایرانی به انضمام آنتولوژی شعر شاعران زن ایران ، در کتابی با عنوان « شعر زن از آغاز تا امروز» (سال هشتاد و سه )، و ترجمه ای از هایکوهای ژاپنی- صد و یک هایکو از آغاز تا امرو، ( سال هشتاد و شش)؛ آثار منتشر شدۀ احمدی در سال های اقامت او در ایران است.
پگاه احمدی، حدود سه سال پیش، به دعوت انجمن قلم آلمان، ایران را ترک کرد و در حال حاضر شاعر میهمان دانشگاه براون در آمریکاست.
تازه ترین مجموعه شعر او – « سردم نبود»- سال هشتاد و نه خورشیدی، به دو زبان فارسی و آلمانی، به همت نشر سوژه در آلمان منتشر شد.
*عنوان متن، برگرفته از شعر «شهریور»، پگاه احمدی
