س. سیفی گشت و گذاری در هزلیات سعدی

س. سیفی

گشت و گذاری در هزلیات سعدی

گفته شد که در پاره­ای از موارد، هزل سعدی به طنزی بالنده راه می­­یابد. حتا عارفان زمانه­ی او نیز از شلاق خوردن چنین طنز گستاخانه­ای سهم می­بردند. در حکایتی منظوم از او، عارفی نقش می­آفریند که به “کشتی­گیری زورمند” دل می­بازد. هرچند کشتی­گیر از تسلیم به خواست مرد عارف سر باز می­زند، ولی عارف سرآخر او را به تمکین از خویش متقاعد می­کند. قهرمان این حکایت پس از کامجویی از مرد کشتی­گیر، او را به عارفان دیگر نیز وامی­گذارد تا همه از او کام برگیرند. سپس عین ماجرا را با پیرشان در میان می­نهند و از او در  خصوص چنین رفتاری نظر می­خواهند. پیر هم جهت تأیید رفتار جنسی شاگردانش این تمثیل را به کار می­گیرد:

گفت: در دین اهل دریوزه / بیست پا را بس است یک موزه

در واقع پیر حکمی صادر می­کند که وفق آن، بیست تن درویش و عارف هم می­توانند به اشتراک از کفشی واحد استفاده به عمل آورند. با همین نگاه تمثیلی و طنزآمیز است که عارفان نیز نقشمایه­هایی از همجنس­گرایی را برای شاعر به اجرا می­گذارند.

سعدی بر پایه­ی آنچه که در این حکایت بازتاب می­یابد، رفتارهایی از عارفان زمانه را به نقد می­کشد. چون عارفانِ این حکایت، سیر و سلوک عارفانه را به دور می­ریزند تا به گونه­ای طبیعی نمونه­ای غریزی از میل سرکوب شده­ی خود را قدر بشناسند. چیزی که هرگز در جایی از آثار پیشینیان سابقه نداشته است.

تازه، بین عارفان رسم چنان بود که همگی به نقد رفتارهای ناصواب صوفیان بنشینند. صوفیان همیشه در شعرهای سعدی، مولوی، حافظ و عبید متهم شده­اند که در خصوص شکمبارگی چیزی کم نمی­گذارند. گرد آمدن در خانقاه­ها شرایطی را آماده می­کرد تا آنان  در برآوردن جای خواب و نیاز خوراک خویش برای همیشه بیمه گردند.

اما سعدی از این دایره­ی تنگِ انتقاد به صوفیان نیز پا فراتر می­گذارد و رفتارهای عارفان را می­نکوهد. رفتارهایی هرچند ناپسند، ولی همگی در گفتار توجیه­گرانه­ی پیر داستانِ سعدی است که وجاهت می­پذیرند. داستان یاد شده یکی شیرین­ترین داستان­های سعدی در هزلیات است که او ضمن روایت آن می­سراید:

لب به لب بر نهاد و کام به کام / چون دو مغز اندرون یک بادام

دست در گردن آورید به ذوق / جان حمدان (کیر) به لب رسید ز شوق

ناگهان سر ز حکم بیرون برد / درکنارش گرفت و در کون برد

صبر مغلوب و عشق غالب شد / تا به دسته درفش غایب شد

گفتنی است که این مثنوی عاشقانه، در زیبایی روایت خویش از پرآوازه­ترین مثنوی­های عاشقانه­ی زبان فارسی هم چیزی کم نمی­آورد. با این تفاوت که در اینجا نقش معشوق را نه همای، منیژه، عذرا، شیرین و لیلی به پیش می­برد بل­که راویِ شاعر، نقش­آفرینیِ آن را به کشتی­گیری تنومند از مردان وامی­گذارد که او هم سرآخر همراه با ترفندِ عاشقِ همجنس­باز یا همجنس­گرای خویش به زانو درمی­آید.

سعدی در جایی دیگر از هزلیات نیز برای نقد رفتارهای جنسی عارفان زمانه­اش چیزی کم نمی­گذارد. چنانکه می­سراید:

پادشاهان خواب بر منظر کنند / عارفان بر پشت زیبامنظری

شیخ شیراز در داستان بلند دیگری از هزلیات نیز روایتی بر خلاف عرف عمومی با خواننده در میان می­گذارد. در این­جا دخترکی متمول اما زشت­­رو را به عقد جوانی درمی­آورند. اما تنفر از دخترک شرایطی را برمی­انگیزد تا جوان از آمیزش با او بپرهیزد. سپس جوان یاد شده موضوع را با پدر دختر در میان می­نهد تا شاید او به طلاق این زوج گردن بگذارد. اما نتیجه­ی مثبتی به دست نمی­آورد. مرد جوان نیز سپس حقه­ی تجاوز نسبت به افراد خانواده­ی زنش را در پیش می­گیرد. چنانکه از خاله و عمه­ی دخترک گرفته تا مادر، خواهر و برادرش همگی به دام تجاوز جنسی او گرفتار می­شوند. سپس خبر را به پدر دختر می­رسانند و او به ناچار به طلاق دخترش گردن می­گذارد تا مبادا دامادش با خود او نیز بیامیزد.

این موضوع در فضایی از جامعه اتفاق می­افتد که دین رسمی و حاکم، مادرزن و خواهرزن و حتا خاله­ی عروس را از محارم داماد به شمار می­آورد. به طبع در زمانه­ی سعدی ساخت و پرداخت چنین داستانی جرأت می­خواست. چراکه می­توانست برای سعدی تکفیر روحانیان دین حاکم را در پی داشته باشد. سعدی ضمن توصیف صحنه­هایی از همین داستانش می­گوید:

روی در رو و دست در گردن / ناف بر ناف و دسته در هاون

بعد از آن با برادرش پیوست / بند شلوار عصمتش بگسست

خانه خالی و دُنبه فربه دید /  گربه برجست و سفره را بدرید

مادرش بی­نصیب هم نگذاشت / هر دو پایش بر آسمان برداشت …

همخوانی­هایی نیز بین نگاه سعدی و عبید به پدیده­ی همجنس­گرایی دیده می­شود. چون هر دو شاعر پدیده­ی همجنس­گرایی را به زرتشتیان هم نسبت داده­اند. سعدی می­گوید:

زر به امرَد کسی دهد به گزاف / که نداند طریقت زرتشت

در همین سازه از طریقت زرتشت است که به ظاهر زرتشتیان نقشمایه­ای از مفعول و مأبون را به پیش می­بردند تا نقش فاعلی این ماجرای جنسی را به فردی مسلمان واگذارند. انگار شاعران مسلمان قصد داشتند تا با همین ترفند از جماعت زرتشتی انتقام بگیرند. مسلمانان نیز لابد به خود می­بالیدند که دارند نقشی از فاعلیت را در پدیده­ی همجنس­گرایی به پیش می­برند. ناگفته نماند که بین مسلمانان همواره رسم بر آن بوده است تا رفتارهای ناپسند و ضعف­های خصلتی افراد جامعه­ی خود را به پیروانی از ادیان دیگر منتسب نمایند. عطار هم نمونه­ای از همین باور همگانی را با ما در میان می­گذارد. چنانکه در مصیب­نامه می­گوید:

فلسفه را شیوه­ی زرتشت دان / فلسفی با شرع پشتاپشت دان

در هزلیات سعدی، مجد همگر و ابونواس اهوازی هر دو متهم­اند که در زمانه­ی خویش هنجارهایی از همجنس­گرایی را به پیش می­بردند. موضوعی که جدای از سعدی در نوشته­های عبید نیز دیده می­شود. سعدی سوای از این، مجد همگر را به بی­دینی و لامذهبی نیز متهم می­نماید:

همگر که به عمر خویش نکرده ست نماز / شک نیست که همگر به امامی نرسد

سعدی در هزلیات خویش دو بار هم از تمثیل “میل در سرمه­دان” سود می­جوید. چنین اصطلاحی را پیش از این گروهی از فقیهان برای ثبوت فقهی امر زنا به کار گرفته­ بودند. حتا برای اثبات آن، روایتی از قدیسان شیعه را تکرار می­کردند. بر اساس چنین روایتی است که شخصی زناکار به مجلس یکی از قدیسان شیعه روی می­آورد تا از او برای تاوان عمل زنای خویش راهکاری بجوید. مرد زناکار موضوع را با قدیس یاد شده در میان می­گذارد. اما قدیس صورتش را به سمت و سویی دیگر برمی­گرداند و ماجرا را ناشنیده می­انگارد. این رفتار چهار بار از سوی قدیس و شخص زناکار تکرار می­شود. در نوبت چهارم قدیس می­پرسد: به مثال میلی که وارد سرمه­دان گردد؟ زناکار هم تأیید می­کند: به مثال میلی که وارد سرمه­دان شود.

بر اساس چنین روایتی است که می­گویند شخص زناکار برای ثبوت گناهش به حتم باید به طور وضوح چهار بار بر عمل خویش گواهی دهد یا چهار نفر شاهد دیده­هایشان را از این ماجرای جنسی با قاضی در میان بگذارند. شاعران زبان فارسی چنین موضوعی را دستمایه­ای مناسب برای روایت­های طنزآمیز خویش قرار داده­اند. سعدی نیز در هزلیاتش دو بار از روایت آن سود می­برد. چنانکه در جایی می­سراید:

میل در سرمه­دان چنان شد سخت / که بُن شمع در سر لگنی

در جایی دیگر نیز آورده است:

تا شبی پای در دواجش کرد / میل در سرمه­دان عاجش کرد

جدای از سعدی، عبید نیز از کاربرد تمثیل میل و سرمه­دان غافل نمی­ماند. اما قاآنی نسبت به روایت چنین داستانی به شدت موضعی انتقادی می­گیرد. چون گفته است:

چو میل سرمه که در سرمه­دان کنند فرو / که را شهادتی ار هست او کند تقریر

این انتقاد قاآنی از آنجا ناشی می­شود که گفته­اند شاهدان عمل زنا نیز باید به صراحت بر وارد کردن میل در سرمه­دان گواهی بدهند. شهادتی نابخردانه و مغرضانه که به طبع بر مستند بودن آن می­توان شک ورزید.

در دوره­ی سعدی رسم چنان بود که واعظان و خطیبان مجلس، درس خود را با خطابه­ای به زبان عربی آغاز کنند. چون زبان عربی زبانی رسمی در حوزه­های زمانه به حساب می­آمد. خطیبان در خطبه­هایشان نخست یاد خداوند را لازم می­شمردند و سپس به پیامبر اسلام و یارانش درود می­فرستادند. راه و رسمی که تا زمانه­ی ما همچنان به قوت و اعتبار خود باقی مانده است.

سعدی نیز تکرار چنین قالبی از وعظ و خطابه را لازم می­شمارد. اما از آن برای فرآوری طنز یا هزلی مناسب سود می­برد. برای نمونه در مجلس نخست از هزلیات خویش، بدون آنکه نام و نشانی از خداوند در کار باشد به طور مستقیم به سراغ شیطان می­رود. چون شیطان واسطه و وسیله­ای برای هر عمل جنسی شمرده می­شد، او در این کار نیازی نمی­بیند که پای خداوند را به میان بکشد. به همین دلیل هم به شوخی و تصنع بر شیطان لعنت می­فرستد.

سعدی جدای از این، متن خطابه­­ی عربی­اش را با نمونه­هایی فراوان از واژه­های فارسی نیز می­آمیزد تا از خنداندن مخاطب خویش چیزی فرونگذارد. برای نمونه در متن عربی همان مجلس اول، نمونه­هایی از واژه­های فارسی نیز یافت می­شود. تیز، زنخدان، ترس، چنگ، چکچک، کُهستان، کباب و مهتاب تنها بخش کوچکی از همین واژه­های فارسی هستند که در این متن عربی به چشم می­آید. بدون تردید کاربرد این واژه­های فارسی در عبارت­های عربی، بر فرآوری متنی طنزآمیز یاری می­رسانید.

جدای از این، بین واعظان و خطیبان رسم بر آن بود که  موضوع بحث خود را به نقل قولی از عالمان و فقیهان پیشین مستند می­کردند. سعدی چنین شیوه­ای را نیز به سخره می­گیرد. چنانکه او جهت استهزا و تمسخر، از این عالمان و فقیهان پیشین با نام­هایی همانند ابوشعشع کُسجانی، ابو شلقلق سیستانی، ابودیوث الجرجانی، ابوالبقره­ی الخرسانی، ابوشخمه­ی اللخستانی، ابوالحمیر القرستانی، ابوالرّفرف البغلستانی یاد می­کند که سخن همگی به “استاد هذهِ­الصنعه و مفتی هذه­الشنعه احمق بن قلتتبان بن قوّاد الزّانی عن اراذل الخلایق و اخسّ­النّاس الی­الوسواس الخنّاس علیهم اللعنه” مستند می­گردد تا او بگوید که در روز جمعه جماع با گروه و جمعیت زنان از نزدیکی با کودکان و غلامان مناسب­تر است.

اما در متن مجلس یاد شده هرگز چنین عمل نمی­شود و چه­بسا واعظ و راویِ این مجلس، ضمن خطابه­ی خویش انواع و اقسام عمل جنسی را جایز می­شمارد.

بنا بر این سعدی وعظ و موعظه را بهانه می­گذارد تا داغ دلش را از واعظان و فقیهان دین فروش زمانه­ بستاند. او سپس شکل کار و درونمایه­ی سخنان این واعظان و فقیهان را به سخره می­گیرد و با بهانه کردن رفتارهای جنسی غیر متعارف گروه­هایی از عارفان، صوفیان، واعظان و فقیهان زمانه­اش، ایشان را به ساحت هزل می­کشاند تا با رفتارهای نامردمی آنان به تنش و چالش برخیزد.

در مجلس موعظه همچنین رسم بر آن است که  واعظ دعاهایی را هم در حق مخاطبان خود به کار می­گیرد. در همین دعاها است که خداوند را فرامی­خوانند تا او خواست همه­ی مجلسیان را اجابت نماید. آنوقت مجلسیان نیز با گفتن “آمین” بر برآورده شدن دعای واعظ و مفتی صحه می­گذارند. اما در دعاهای خطیب مجلس نخست از هزلیات سعدی، شیطان بر جایگاهی از خداوند می­نشیند و خطیب از شیطان می­خواهد تا او نیاز و خواست حاضرانِ در مجلس را برآورد. چنانکه واعظ مجلس خطاب به همین شیطان یادآور می­گردد: “لعینا! ایشان را از کون و کیر یکدیگر برخورداری ده و از شوی و زن هم، طلاق و بی­زاری بخش”.

سنت­شکنی سعدی در بازتاب رفتارهای هرزه و وقیح فقهیان و واعظان، کار را به آنجا می­رساند که او از مسخره کردن هنجارهای آیینی ایشان چیزی فرونمی­گذارد. گرچه آنان طبق عرفی عمومی، اجابت دعاهای خویش را از خداوند آسمان انتظار دارند، اما سعدی اجابت چنین خواست­هایی را به پای شیطان می­نویسد. شیطانی که در عرف عمومی و مذهب رسمی او را “لعین” می­نامند.

تقاضای خطیب مجلس سعدی از شیطان به آن دلیل صورت می­پذیرد که شیطان، وسوسه­گر و مبلّغی همیشگی و جاافتاده برای تشویق مردم به پدیده­ی گناه شمرده می­شود. چون در آیین­های توحیدی ریشه­ی گناهان انسان­ را در وسوسه و تشویق شیطان می­جویند. با همین رویکرد است که راوی مجلسِ هزلیات سعدی نیز به شیطان روی می­آورد تا از او برای فزونی هنجارهای غیر متعارف جنسی مجلسیان یاری بجوید.

در جایی از همین مجلس اولِ هزلیات، از قول راوی آن گفته می­شود: “شیطانا! لعینا! … هرجا مفلسی مخلصی در کنج ویرانه یا در زاویه­ی خانه­ی همسایه برده است، او را در آن کاشانه از دست بیگانه نگاه­دار، آمین­گوی را جماع با من روزی کن.” با این حساب، در متن مجلس نخست هزلیات سعدی، دعا خاصیت بلاگردانی و بازدارندگی خویش را در خصوص امر گناه از دست می­دهد. چون در این گونه از دعا­ها، شیطان خطاب قرار می­گیرد و از او در راه تکرار و فزونی رفتارهای جنسی و گناهکارانه­ی آدم­ها یاری می­جویند.

سعدی با همین دیدگاه طنزآمیز است که آشکارا به جدال با باورهای رایج دینی زمانه­اش برمی­خیزد. چون پدیده­ی گناه است که لذت آن بیش از هر چیزی بر دل مردم می­نشیند تا ضمن آن آرزوهای سرکوب شده­ی خویش را آزادانه برآورده نمایند. آرزوهایی که دین رسمی ضمن پناه گرفتن در آیینی ساختگی و آسمانی به چالش با آن برمی­خیزد. بدون تردید نام گناه را بر جامه­ی نخ­نما و فرسوده­ای از دین، وصله و پینه کرده­اند. آنوقت امر بازدارندگی این گناه را به خداوندی موهوم و کارکردهای خشونت­آمیز جهنم او می­سپارند که قرار است در دنیایی دیگر همه­ی گناهکاران را به جزای اعمال ناپسندشان برساند.

اما شیطان مشوّقی همیشگی برای گناه کردن و برآوردن آرزوهای گناه­کاران شمرده می­شود. ضمن همین رویکرد اجتماعی یا فلسفی است که در متن مجلس نخستِ سعدی، شیطان بیش از خداوند آسمان وجاهت اخلاقی می­پذیرد تا در امر کام­جویی انسان­ها، تسهیلگری بیش­تری به عمل آید.

موضوع مجلس دوم هزلیات نیز چیزی از محتوای مجلس نخست آن کم نمی­آورد. در این­جا نیز توصیه می­شود که مرد باید “از جماع  بی­انقطاع ایشان (زنان) بگریزد و گِرد بارو و قلعه­ی صبیان (کودکان) طوف کند”. اما کسی از خطیب این مجلس می­پرسد:­ “چه حکمت است که جماع از زاویه­ی کودکان خوش­تر است تا کوس زنان”. او هم در پاسخ خویش یادآور می­گردد: “ای بی­چاره! ندانی آبی که در پای مناره در چاهی باشد، خوش­تر از آبی ست که نزدیک منجلاب بود؟ “.

سعدی در مجلس سوم از مجلس­های هزلیات، نقل قولی را از “صاحب­السّیف والفَرس” پیش می­کشد. انگار شناسه­­ای کامل از مردان را پیش روی خواننده می­گذارد که این مردان همگی به نمونه­ای از اسب و شمشیر دست یافته­اند. در توصیف سعدی، از این مرد کامل با عنوانِ “برق­الدّین، رعدالاسلام والمسلمین” یاد می­گردد. عنوان­هایی همانند ثقهالاسلام و حجه­الاسلام که امروزه نیز کاربرد خود را بین روحانیان زمانه حفظ نموده است. اما سعدی در هزل خویش تمامی این عنوان­های ساختگی و توخالی را به سخره می­گیرد. او از قول همین صاحب­السّیف والفرس می­نویسد: “وصیّکم یا احباء­الشّیطان بترک­الصّلوه و دخول­الخرابات و اعملواللواطات”.

در همین مجلس سوم همچنین شیطان “شیخ فاجران” نام می­گیرد و ضمن شوخی بر او لعنت می­فرستد. سپس فضایی آخرالزمانی در متن نوشته­اش فراهم می­بیند تا “آن ملعونِ مطرودِ بدبخت دوزخی ابلیس به کوه دماوند برآید”. انگار دارد ظهور دجّال را در دوره­ای آخرالزمانی پیش روی خواننده می­گذارد. سپس می­نویسد: “از شرق تا غرب عالم حمدانی­ست (حمدان: کیر)، چون سندان گردد و ابوالعباس چون هُرماس (شیطان) در زیر جلباب (چادر) کف انداختن گیرد”. گفتنی است که بخش بزرگی از ادبیات آخرالزمانی دین اسلام با همین تمثیل­گذاری­ها توصیف می­شوند که محمد بن جریر تبری هم نمونه­های فراوانی از آن­ها را در تاریخ خویش می­آورد.

همچنین در همین مجلس از هزلیات، از خطیب می­پرسند که “اگر معشوقه بدین صفت میسّر نشود”، چه باید کرد؟ او در پاسخ می­گوید باید خری بیابد و سه عدد خشت زیر پایش بگذارد و چوبی هم به پای خر ببندد. آنگاه با همین خر بیامیزد. دسته­ای گیاه نیز به دستش بگیرد و آن را مقابل چشمان خر بگرداند. موقع انزال “گیاه را برابر چشم او دارد تا چون سر بیارد، بوسه بر پوزه­ی چون شکرش دهد”. در چنین فضایی است که سعدی نمونه­ای کامل از عشق­بازی طنزآمیز با حیوانات را هم پیش روی خواننده می­گذارد.

سپس از خطیب یا همان واعظ می­پرسند: “اگر خر نگاید چه کند؟ “.

سعدی پاسخ خطیب را به این پرسش، به شکل زیر انعکاس داده است: “پاره­ای صابون به دست آورد و در حمام بر کف مالد و دست را در سر این به دورِ مدوّر فرود آورد”. سعدی با این حساب، آبرویی برای واعظان و فقیهان زمانه­اش باقی نمی­گذارد و جایگاه اجتماعی منبر و موعظه­ی ایشان را تا حد و اندازه­ی آموزش­های جنسی عامیانه و بی­مایه پایین می­کشد.

 

به نقل از کتاب “دنیاهای جدّ و هزل سعدی“

از انتشارات “باشگاه ادبیات”  

لینک دانلود:

https://www.bashgaheadabiyat.com/product/donyahaye-saadi/