ادبیات زندان در گفت‌وگو با مسعود مافان
ادبیات زندان در گفت‌وگو با مسعود مافان
برای اینکه تا حدودی از تاریخچه انتشار ادبیات زندان مطلع شویم، می‌پرسیم اولین کتابی که شما در این زمینه انتشار دادید، چه سالی بود؟
مسعود مافان: اولین کتابی که نشر باران در زمینه ادبیات زندان منتشر کرد، رمان «معنای تمشیت» بود. نویسنده‌ی این کتاب، سردار صالحی است که آن را با نام مستعار هوشیار دربندی منتشر کردیم. بعد هم «خاطرات زندان» شهرنوش پارسی‌پور در سال ۱۳۷۵ خورشیدی (۱۹۹۶) روانه‌ی بازار کتاب شد. چاپ دوم آن دو سال بعد در سال ٩٨ میلادی صورت گرفت و چاپ سوم آن با ادیت جدید نویسنده در سال ۲۰۱۵.
این کتاب که یکی از نخستین کتاب‌های خاطرات زندان در سال‌های پس از انقلاب به شمار می‌آید، هم از این حیث که جزو اولین‌هاست و هم به دلیل تاکید نویسنده بر جزئیاتی در زندان زنان که شرایط آن را با شرایط زندان در بخش مردان متفاوت می‌کند، کتاب مهمى هست.
شهرنوش پارسی‌پور دوبار زندان را تجربه کرده است. بار اول بعد از اینکه در سال ۱۳۵۳ در اعتراض به اعدام خسرو گلسرخی و کرامت‌الله دانشیان، و دستگیری نویسندگانی مانند غلامحسین ساعدی، هوشنگ گلشیری، فریده لاشایی و پرویز زاهدی از تلویزیون استعفا داد و مدتی بعد او را بازداشت کردند و ۵۴ روز در زندان گذرانید. بار دوم هم در مرداد ۱۳۶۰. او اگرچه وابسته به هیچ سازمان سیاسی نبود، اما دستگیر شد و چهارسال و هفت‌ماه در زندان به سر برد. همین هم سبب شد تا کتاب خاطرات زندان او شکل بگیرد.
چند کتاب پیرامون زندان منتشر کرده‌اید؟
– در زمینه‌ی زندان، ۳۸ عنوان کتاب منتشر کرده‌ایم که بیشتر آنها به‌طور مستقیم به زندان پرداخته‌اند. در برخی مجموعه داستان‌ها هم یک یا چند داستان به این مهم توجه داشته‌اند.
به‌طور در زمینه‌ی خاطرات زندان این کتاب‌ها را منتشر کرده‌ایم که امیدوارم عنوانی را ناخواسته از قلم نینداخته باشم: «خاطرات زندان» شهرنوش پارسی‌پور؛ «خاطرات بزرگ علوی»، «کابوس بلند تیزدندان» (مجموعه خاطرات)؛ «یاس و داس» فرج سرکوهی؛ «حدیث تشنه و آب» منصور کوشان؛ «شب‌بخیر رفیق» احمد موسوی؛ «گردنبند مقدس» مهرانگیز کار؛ «در جستجوی رهایی» مریم نوری؛ «فراموشم مکن» عفت ماهباز؛ «عادل‌آباد رنج ماندگار» جهانگیر اسماعیل‌پور؛ «از آبکنار تا راور کرمان» رحمان(محمد) عریان آبکنار؛ «زنان در بند ۲۰۹ اوین» ژیلا بنی‌یعقوب؛ «زندگی در زندان رجایی‌شهر و اوین» بهمن احمدی امویی؛ «از برلین تا اوین» حسن یوسفی اشکوری؛ «خاطرات دوران سپری نشده» پروین توکلی (ر.کلباسی)؛ «گذر عاشقانه‌ی عمر» خدیجه مقدم؛ «تکه‌پاره‌های زری» به روایت اکبر سردوزامی.
درباره‌ی زندان: «یافته‌های کمیسیون حقیقت‌یاب» منیره برادران؛ «اصطلاحات زندان» اعظم کیاکجوری؛ «اعترافات شکنجه‌شدگان، زندان‌ها و ابراز ندامت‌های علنی در ایران نوین» یرواند آبراهامیان؛ «روان‌شناسی شکنجه» منیره برادران؛ «زندان سیاسی در ایران» شهلا شفیق؛ «ایران تریبونال» بابک عماد؛ و «یادداشت‌های زندان» رضا خندان مهابادی.
داستان، رمان و نمایشنامه: «معنای تمشیت» هوشیار دربندی؛ «شاه سیاه‌پوشان» هوشنگ گلشیری؛ «گذشته‌ای هست که نمی‌گذرد» ثریا رحیمی؛ «پرومته در زنجیر» و «پروانه‌ای در مشت» نوشته ایرج جنتی‌عطایی؛ «گربه» هوشنگ اسدی؛ «قفس طلایی» شیرین عبادی؛ «شام آخر» سرور کسمایی؛ «خانه تیمی و چریک عاشق» ابوالفضل محققی؛ «انفرادیه‌ها» رضا خندان مهابادی؛ و «تنهایی ماه» جواد یگانه.
یادواره‌های زندان: دو کتاب «آخرین فرصت گل» و «آواز نگاه از دریاچه تاریک» از مهدی اصلانی.
گفت‌وگو: مجموعه گفت‌وگوی دوجلدی «شکنجه سفید» نوشته نرگس محمدی.
چه تعداد یا چه درصدی از کتاب‌های منتشر شده‌ی زندان توسط باران مربوط به خاطرات است و چه تعدادی رمان یا اشکال دیگری ادبی یا نقد و بررسی؟
– حدود ۱۷ عنوان خاطرات زندان؛ ۷ کتاب در زمینه‌ی تحقیق و بررسی؛ ۱۱ عنوان داستان و رمان و نمایشنامه؛ دو‌کتاب یادواره و یک مجموعه گفت‌وگو. البته نمی‌شود بدین شکل دسته‌بندی دقیق کرد چون زندان و شکنجه و بازجویی یکی از تم‌های اصلی ادبیات در تبعید هست و در بسیاری از کتاب‌ها رگه‌هایی از آنها وجود دارد. بدین‌ترتیب به عنوان مثال شعر در تبعید در این زمینه نیاز به بررسی فراوان دارد؛ همچنین به‌طور مشخص داستان‌ها و رمان‌های منتشر شده نیز نیاز به بررسی دقیق دارند. پس پیشاپیش لازم هست تاکید کنم که این فهرست، دقیق نیست.
آیا ارزیابی از میزان استقبال یا عدم استقبال این کتاب‌ها دارید؟ منظور سئوال آگاهی تا حد امکان به علاقه‌مندی این کتاب‌هاست.
– در دوره‌های مختلف نسبت به انواع کتاب استقبال‌های متفاوتی شده است. مثلاً در دهه‌ی ۶۰ خورشیدی و حدوداً دهه ۸۰ میلادی که دهه‌ی اول بعد انقلاب ۵۷ بود، کتاب‌هایی که به‌طور مستقیم به سیاست ایران و منطقه می‌پرداخت حرف اول را در نشر خارج از کشور می‌زد. در دوره‌ای دیگر این جذابیت، جای خود را به رمان و داستان، و در دوره‌ای هم به خاطره‌نویسی یا هر کتابی داد که ضد مذهب باشد.
در فاصله‌ی سال‌های ١٩٨۴ تا ٩٠، حضور فعال احزاب سیاسی و تشکل‌های وابسته به آنها سبب شده بود تا عمده فعالیت‌های نشر فارسی در تبعید توسط همین احزاب یا وابستگان محفل‌های سیاسی صورت بگیرد. به همین دلیل توجه به مسائل سیاسی بسیار مورد توجه بود. به طوری که در این دوران حتی اگر نویسنده یا شاعری فرصتی برای دیده شدن پیدا کرده، در پیوند با همین گرایش‌های سیاسی بوده. زنده‌یاد سهراب علی‌آبادی، مدیر نشر نوید تاکید می‌کرد که در دوره‌ی یادشده، آثار شاعران و داستان‌نویسانی که وابسته به برخی احزاب بودند – صرف نظر از ارزش‌های ادبی آنها – از تیراژ خوبی برخوردار بوده و توجه فعالان سیاسی را نیز به خود جلب می‌کرده است.
در دهه‌ی دوم تبعید که دهه‌ی ۹۰ میلادی باشد خاطرات و به‌ویژه خاطرات زندانیان و فعالان سیاسی، و کندوکاو در مورد تاریخ ایران مورد توجه قرار داشت. در همین دوره هست که خاطرات «حقیقت ساده» نوشته‌ی منیره برادران، «خوب نگاه کنید راستکی است» نوشته‌ی پروانه علیزاده و «خاطرات زندان» نوشته‌ی شهرنوش پارس‌پور منتشر می‌شود. در زمینه‌ی نقد تاریخ نیز «درخشش‌های تیره» چاپ می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد و کتاب‌های احمد کسروی ازجمله «شیعه‌گری» تجدید چاپ می‌شود. همچنین کتاب‌های شجاع‌الدین شفا، مسعود روشنگر و علی دشتی ازجمله «٢٣ سال» در صدر کتاب‌های پرفروش خارج از کشور قرار می‌گیرد.
در زمینه‌ی شعر مدرن و ادبیات فارسی نیز تجدید چاپ مجموعه اشعار فروغ فرخزاد در صدر فروش قرار می‌گیرد.
از برخی کتاب‌های نشر باران در سوئد هم می‌توانم به عنوان کتاب‌های پرمخاطب این دوره نام ببرم: «دین و دولت در عصر مشروطیت» نوشته‌ی باقر مومنی، «در جستجوی شادی در نقد فرهنگ مرگ‌پرستی» نوشته‌ی مجید نفیسی و «زنان بدون مردان» نوشته‌ی شهرنوش پارسی‌پور.
شاید لازم باشد تاکید کنم که از میان کتاب‌های ثبت شده در دوره‌ی نخست تبعید و به‌خصوص در سال‌های نخست ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ کمتر کتابی می‌توان از وابستگان نظام پادشاهی در ایران پیدا کرد. وابستگان این گرایش سیاسی از اواسط دهه‌ی ۸۰ میلادی به فعالیت در این زمینه روی آوردند. البته تاکید بر این نکته هم ضروری است که به مدد برخی دانشگاهای معتبر مثل هاروارد، کار تاریخ شفاهی ایران نیز از همین گرایش فکری شروع شد که مربوط به اواسط دهه‌ی ۸۰ میلادی است.
به چه صورت کتاب‌های شما در باره زندان به خوانندگان ساکن ایران می‌رسد؟
-در سال های نخست کار، یعنی در حدود دو دهه‌ی نخست بعد از انقلاب، تلاش مى‌شد تا از طریق مسافرانی که راهی ایران بودند، کتاب‌های منتشرشده به دست شماری از نویسندگان و منتقدان و روزنامه‌نگاران داخل ایران برسد که البته اغلب یا به عنوان هدیه بود یا به نوعی رساندن کتاب تازه‌منتشرشده‌ی نویسنده‌ی که در داخل ایران زندگی می‌کرد.
در عین حال در تمام سه دهه اخیر، بسیاری از کتاب‌های نشر فارسی در تبعید بدون اطلاع نویسندگان و ناشران در ایران به طور زیرزمینی منتشر شده است. این حرکت اغلب بدون اجازه‌ی ناشر و نویسنده صورت می‌گیرد. درنتیجه ضمن درک شرایط ایران، سانسور شدید حکومتی و ضرورت گردش آزاد اطلاعات برای جامعه، فکر می‌کنم کسب اجازه برای انتشار زیرزمینی یک کتاب، حداقل‌ترین توقعی است که می‌توان از فعالان فرهنگی داشت.
از این‌نکته که بگذریم و به پرسش اصلی برگردیم، این را باید اضافه کنم که در ده سال اخیر، ضمن اینکه همه‌ی روش‌های قبل برای ارتباط با مخاطب علاقه‌مند در داخل ایران کماکان وجود دارد، تلاش شده تا با موافقت و همکاری برخی نویسندگان و انتشار اطلاعیه، کتاب‌های آنها به دست علاقه‌مندانی که در ایران زندگی می‌کنند، به صورت فایل گوگل درایو و رایگان برسد. از این کار استقبال زیادی شده و برای برخی کتاب‌ها حدود صد و پنجاه هزار لینک ارسال شده و برخی کمتر.
درباره‌ی خرید کتاب از داخل ایران نیز به فرض اگر هر سال یک نمونه اتفاق افتاده باشد، کتاب از طریق مسافر به دست خریدار می‌رسد، چراکه ارسال کتاب با پست به دلیل کنترل‌های موجود در ایران، برای ما تا به حال ممکن نبوده و از ده‌ها کتاب ارسال شده به‌ندرت نمونه‌ای به دست متقاضی در ایران رسیده است.
تعدادی از نویسندگان کتاب‌های خاطرات زندان توسط شما در ایران زندگی می کنند. آیا مواردی را می‌شناسید که این تصمیم نویسنده ها به تعقیب و آزار آنها شده باشد؟
– به طور مشخص می‌دانیم که این نکته جزو اتهامات آقای سعید مدنی و نرگس محمدی هست. از سایر موارد اطلاعات دقیقی نداریم.
به نقل از “آوای تبعید” شماره ۳۱
