تورج دریایی و سقوط ساسانیان
دکتر مسعود امیرخلیلی
یکی از ویژگی‌های تاریخ‌نویسان و اسلام‌شناسان سنتی تفسیر دلبخواهی از اسناد دوران اولیه اسلام (قرن ۷ و ۸ میلادی) است. برای نمونه اگر سندی از این دوره به یک کشتی اشاره کرده باشد برای تاریخ‌نویس معاصر یک جنگ دریایی است، یا اگر سند اشاره کند که در منطقه‌ای ناآرامی‌هایی پیش آمده‌اند تاریخ‌شناس خبر از جنگ داخلی می‌دهد و اگر اشاره به یک نبرد نا مشخص علیه بیزانس شده باشد برای تاریخ‌نویس معاصر این نبرد به طور مشخص جنگ یرموک است . همچنین برای این تاریخ‌شناسان عادت و معمول شده است که اگر در سندی نامی از اسماعیلی ها، یا شرقیون (Saracen) آمده باشد آنرا به عرب‌های مسلمانان ترجمه کنند :
An example would be the use of term “ Muslim “ where the older text had „Hagarene “ or “ Ishmaelite“ or “ Saracen “ or the substitution of the word “ Muhammad “ for an original “ the Prophet “ ; or the assignation of the Name of abattle familiar from the Muslim literary sources to the description of battle originally unnamed…. (۱)
تاریخ نویس ایرانی مقیم آمریکا، تورج دریایی، در کتاب خود «ساسانیان. برآمد و سقوط یک امپراتوری» (۲) در صفحه ۳۷ به جنگ قادسیه اشاره می‌کند که در سال ۶۳۶ ساسانیان به فرماندهی رستم از اعراب مسلمان شکست خوردند و تیسفون سقوط می‌کند :
In 636 CE at the Battle of Qadisiyya the Sasanians under the leadership of Rustam were defeated and the capital, Ctesiphon, fell to the Arab Muslims
دریایی برای تایید نظریه خود به کتابِ تاریخ‌نویس ارمنی قرن ۷، یعنی به کتاب سبئوس The Armenian History attributed to Sebeos I ارجاع می‌دهد:
اما سبئوس، منبع خبری دریایی، نه اشاره ای به قادسیه کرده است و نه از اعراب مسلمان نام برده است: سبئوس به ارتش اسماعیل اشاره می‌کند و نه به اعراب مسلمان :
Then the army of Ismael, which had gathered in the regions of the east, went and besieged Ctesiphon
و جنگی که سبئوس به آن اشاره کرده در محل حیره بوده و نه در قادسیه. او از دهکده‌ای به نام حیره (the village called Hert,chan) گزارش می‌دهد (۳).
سبئوس در تاریخ هراکلیوس از دو جنگ خبر داده است که به عقیدۀ بخشی از پژوهشگران این جنگ‌ها، گویا جنگ‌های یرموک و قادسیه می‌باشند. ادبیات سوری و یونانی قرن ۷ اشاره ای به این دو جنگ نکرده اند:
the closest we get to a specific description is the work of Sebeos, an Armenian historian writing in the late 7th century. He has two accounts of battles which modern scholars have assumed to be those of the Yarmuk and Qadisiyyah…… In the 7th-century Syriac and Greek literature we have not even the little that we find in Sebeos (4)
سبئوس همچنین اشاره می‌کند: «وقتی معاویه قبیله های عرب را تحت تسلط خود درآورد و بر املاک پسران اسماعیل مسلط شد با همه صلح کرد».
until Muawiya prevailed and conquered. Having brought them into submission to himself, he rules over the possessions of the sons of Ismael and makes peace with all (5)
اینجا هم سبئوس از پسران اسماعیل نام می برد و نه از اعراب مسلمان. استاد زبان سوری در دانشگاه آکسفورد Sebastian Brock در کتاب خود Syrica Perspectives on Late antiquity ادعا می‌کند که برای اولین بار کشیش سوری Dionysios of Tellmahre (مرگ ۸۴۵ میلادی) از اسلام به عنوان یک دین جدید نام برده است . تا آن زمان تفاوتی میانِ دین عرب ها و کفار مشاهده نمی‌شد.
It was perhaps only with Dionysios of Tellmahre (died 845) that we really get a full awareness of Islam as a new religion. Earlier observers had not always benn able to distinguish the religion of the Arabs from paganism (6)
سبئوس از نظر زمانی-تاریخی نمی‌توانست به اعراب مسلمان که به تیسفون حمله کردند اشاره کند، زیرا اعراب در قرن ۷ مسلمان نبودند و اسلام را نمی شناختند (در این جا باید تأکید کرد که متن اصلی کتاب سبئوس از قرن ۷ در دست نیست). تاریخ سبئوس) کتابی که دریایی به آن رجوع کرده است ترجمه کتاب سبئوس (از یونانی به ارمنی) است که تادوس میهرداتیان (Tadeus Mihrdatean) در سال ۱۸۵۱ در استانبول منتشر کرد. میهرداتیان برای انتشار تاریخ سبئوس (که در اصل تاریخ هراکلیوس نام دارد) از دو پیشنویس از سال‌های ۱۶۷۲ و ۱۵۶۸ استفاده کرد (نسخه سال ۱۵۶۸ در دست نیست).
The history attributed to Sebeos has survived in a single late manuscript, Matenadaran 2639 (dated 1672). It was the last in a series of texts, constituting a virtual canon of historical writing, brought together in this famous manuscript. A second, older manuscript (dated 1568) was known and used for the first edition published in 1851, but it has since been lost. The editor, T‘adēos Mihrdatean, was responsible for its widely accepted identification with a history of Heraclius written by Sebeos,(Encyclopaedia Iranica )
نام سبئوس و عنوان کتاب بر روی این دو پیشنویس نوشته نشده بود، اما میهرداتیان مطمئن بود که این دو پیشنویس تاریخ سبئوس هستند و به همین علت کتابِ تاریخ سبئوس به تاریخ «وانمودین سبئوس» (Pseudo Sebeos) معروف است. بنا بر نظر آر. دبیلو. تامسن (R. W. Thomson) مترجم انگلیسی کتاب، تاریخ سبئوس زودتر از قرن ۱۰ نوشته نشده است.
Later writers do not help us date this history more accurately. It is quoted at length by T’ovma in the early tenth century. But , as noted above, the earlier parallels in Lewond are not verbatim quotations. So the existence of the History in its present form before 900 cannot be external evidence (7)
کتاب سبئوس به سه بخش تقسیم شده است و به نقل از ناشر کتاب میهرداتیان بخش اول و دوم متعلق به سبئوس نیست و فقط بخش سوم که با اشاره‌هایی کوتاه به رویدادهای دوران پیروز و پسرش قباد آغاز شده و تا به قدرت رسیدن معاویه ادامه می‌یابد را می‌توان به سبئوس نسبت داد:
Mihrdatean divided the text ….. into three sections. The first two sections he ascribed to an to an ‚ Anonymous ‚; only the third section did he entitle (8)
اما در همین بخش سوم هم، پس از گذشت چندین قرن و ترجمه آن به زبان ارمنی، تغییرات در متن اصلی اجتناب ناپذیر است. یکی از این تغییرات در ترجمه کتاب سبئوس اشاره به اتحاد اعراب با یهودیان علیه بیزانس است که هیچگونه صحت تاریخی ندارد و برعکس بخشی از اعراب در جنگ هراکلیوس علیه ایران متحد بیزانس بودند. همچنین دو باستان شناس اسرائیلی Nevo/Kroen در رابطه با جنگ‌های اعراب، اشاره می‌کنند که این اخبار نامنسجم و بی نظم هستند:
his account is very incoherent und disordered
و ( این اخبار ) از داستان ها و آوازها [ترانه‌های] جنگ گرفته شده اند:
could easily derive from the Arab tales and battle song (9)
اعراب در دوران قبل از اسلام نیز اسماعیلی‌ها نامیده می‌شدند، حالا اسماعیلی‌ها برای دریایی می‌شوند اعراب مسلمان و حیره به قادسیه تبدیل می‌شود. کتاب سبئوس، به عنوان یک سند تاریخی، چندان مورد اعتماد نیست.
از ایشو یهب سوم ( Iso Yahb III ) ،اسقف مسیحیان ( نستوری) ایرانی در تیسفون، (۶۴۹ تا ۶۶۵ میلادی) ۱۰۶ نامه در دست است. یکی از این نامه‌ها پاسخ ایشو یهب سوم به شکایت روحانیان (مسیحی) از شهر نینوا (Nineveh) است. این روحانیان شکایت می‌کنند که حاکمان جدید اعراب در نینوا از ایده مذهبی مونوفیزیت (یعقوبی) پشتیبانی می‌کنند (یعقوبی‌ها – فرقه ای از مسیحیت – غسانیان سوریه بودند). اسقف ایشو یهب شکایت مسیحیان نینوا را رد می‌کند و جواب می‌دهد که اعراب مذهب ما را ستایش می‌کنند و به کشیش‌های ما احترام می‌گذارند. اسقف ادامه می‌دهد که اعراب به کلیساها کمک می‌کنند. در این نامه، ایشو یهب سوم نامی از دین جدید، یعنی از اسلام و مسلمانان، نمی‌برد. اسقف فقط به “ Tayy “ و “ tayyaye mhaggraye “ ، یعنی نامهای دیگری که به عربها اطلاق می‌شد، اشاره می کند :
Isho ‚ yahb takes a very positive attitude towards the events of his time . To him there was no doubt that God had given dominion ( shultana ) to the Tayy. What is more, he describes them as “ commenders of our faith, “ who honor the clergy, the churches and the monasteries thus the clergy of Nineveh ( Mosul ) evidently attributed the Nestorian losses to the Monophysites in north Mesopotamia to the fact that the new rulers favored the Monophysites. Utter nonsense, says Isho ‚ yahb, it is quite untrue that the tayyaye mhaggraye helped the Theopaschites ( i. e . Monophysites ), the losses are entirely your own fault (10)
دریایی در رابطه با تعداد زیاد سربازان ایرانی ( hundreds or tens of thousands ) در جنگ های قادسیه و نهاوند که نوشته‌های اسلامی از آنها خبر داده‌اند ادامه می‌دهد که ساسانیان به علت جنگ‌های طولانی با بیزانس و نزاع‌های داخلی نمی‌توانستند یک ارتش قوی در برابر اعراب قرار دهند:
The Sasanian army would not have been able to muster such a large force against the Arabs……of the Long wars with the Roman Empire and the internal strife.
اما این نظریه دریایی فقط نیمی از واقعیت است، واقعیت تاریخی این است که ارتش ساسانیان بعد از آخرین جنگ با بیزانس در سال ۶۲۸، به نقل از Yehuda D. Nevo و Judith Koren ،نابود شد:
In effect he had destroyed Sassanian military power, leaving the civil administration intact (۱۱)
همچنین به علت «نزاع‌های داخلی» [جنگ قدرت] دولت ساسانیان اصولا نمی‌توانست ارتشی در قادسیه، یا نهاوند سازماندهی و مستقر کند.
تا به امروز باقیمانده هیچ شی جنگی (شمشیر، نیزه، سپر) در منطقه قادسیه، یا نهاوند پیدا نشده است. در این جنگ‌های بزرگ که طبق تاریخنگاری اسلامی به طور قطع هزاران سرباز از هر دو طرف (ایرانی و عرب) جان خود را از دست داده‌اند می‌بایست حداقل اعراب پیروزمند کشته شدگان خود را در اطراف میدان نبرد در قبرهای دسته‌جمعی دفن کرده باشند. اما هیچ قبری نه از سربازان ایرانی در محل این جنگ‌ها پیدا شده و نه از اعراب. نویسندگان مسیحی و یهودی قرن ۷ در سوریه یا اروشلیم اشاره‌ای به جنگ‌های قادسیه، یا نهاوند نکرده‌اند:
Brok has considered historical references to the Arabs in seventh-century Syriac works, i.e. those written by the People who witnessed the Arab Takeover of the Fertile Crescent. He concluded that the authors did not, at the time, perceive Events as an organized conquest, (12)
فقط یک سند قدیمی (۶۴۰ میلادی) از حمله اعراب به سوریه و تصرف ایران در سال های ۶۳۵ / ۶۳۶ خبر می دهد. این سند نوشته‌ای است از توماس پرسباتر Thomas Presbyter . نویسنده به جنگی میان رومی‌ها و عرب‌های محمد در ناحیه شرقی غزه اشاره می‌کند که در این جنگ عربها «تمام منطقه را با خاک یکسان کردند».
In the year 945, indiction 7, on Friday 7 February (634) at the ninth hour, there was a battle between the Romans and the Arabs of Muhammad (tayyaye d-Mhmt) in Palestine twelve miles east of Gaza. The Romans fled, leaving behind the patrician Bryrdn, whom the Arabs killed. Some 4000 poor villagers of Palestine were killed there, Christians, Jews and Samaritans. The Arabs ravaged the whole region. In the year 947 (635—۳۶), indiction 9, the Arabs invaded the whole of Syria and went down to Persia and conquered it …. (۱۳)
و این در حالی است که اعراب بسیار دیرتر، یعنی بعد از سال ۶۴۲ میلادی بر ایران مسلط شدند و نه در سال های ۶۳۵ / ۶۳۶. از آن جا که در این سند به نامهای خلیفه‌ها تا قرن ۸ نیز اشاره شده، می بایست بازنویسی گزارش Thomas Presbyter از قرن ۸ باشد و نه از سال ۶۴۰. از طرف دیگر برای اولین بار در سال ۶۸۵ نام محمد ( Muhammad ) بر روی سکه ها “ عرب – ساسانی “ در ایران ضرب شد و به همین علت در سال ۶۴۰ (سال انتشار سند) هنوز نام محمد ناآشنا بود. باستان شناس اسرائیلی Avni اشاره می کند که در حفاری‌های منطقه رود اردن آثار یا بقایایی از جنگ یرموک یافت نشده است:
Archaeological research has found no traces of Military confrontation in the sites of northern Jordan. The two major battles between the Byzantines and the Arabs , at Fihl and Yarmuk, have left no visible Impact on the nearby cities and Towns of Pella, Abila, Umm el-Jimmal, and Jarash(14) .
و نام محمد در خبرThomas Presbyter ، به نقل از اسلام شناس دانمارکی پاتریسیا کرون، نمی‌تواند محمد پیغمبر مسلمانان باشد:
of greater historical significance is the fact that the prophet is representedas alive at the time of the conquest of palestine. this testimony is of course irreconcilable with the islamic account of the prophet’s career (15)
اسلام شناس امریکایی Robert G. Hoyland ادعا می‌کند که برای اولین بار به نام محمد در یک سند غیر اسلامی ( خبر Thomas the Presbyter ) اشاره شده است و این جنگ در نزدیکی غزه نیز جنگ داثن بود:
This is the first explicit reference to Muhammad in a non-Muslim source, and its very precise dating inspires confidence that it ultimately derives from first-hand knowledge. The account is usually identified whit the battle of Dathin, which Muslim historians say took place near Gaza in the Spring of 634 (16)
اسلام شناس آلمانی Kurt Bangert اشاره می کند که اولین خبر از درگیری داثن خیلی مختصر بود، اما اخبار بعدی (جدید تر) به طور مفصل و با جرئیات زیاد از این درگیری خبر می‌دهند. این جنگ با پیروزی مسلمانان بر بیزانس خاتمه یافت (۱۷). باستان شناسان اسرائیلی Nevo/Kron به درستی این اخبار تاریخ نویسان عرب از جنگ داثن شک دارند. دو باستان شناس اسرائیلی این درگیری را چنین شرح می‌دهند: عرب ها از پاتریسین (Patricius) بیزانس، نمایندۀ بیزانس در این منطقه، کماکان تقاضای ادامه کمک مالی می‌کنند. پاتریسین این تقاضای اعراب را به دلیل نداشتن بودجه رد می‌کند و کشمکش (درگیری) بین اعراب و نمایند بیزانس شروع می شود (۱۸).
حنگ دلیرانه اعراب علیه بیزانس در داثن که تاریخ نویسان عرب قرن ۹ از آن خبر داده‌اند در واقع چیزی نبود به جز یک زد و خورد مالی بین اعراب و نمایند بیزانس در دهکده داثن.
اسلام شناس آلمانی کارل – هاینس اولیگ اشاره می کند که این خبرِ Thomas Presbyterنمی‌تواند از قرن ۷ باشد. این خبر از قرن ۹ می‌باشد، یعنی پس از تسلط کامل اعراب بر ایران و سوریه و نوشتن یا انتشار اخبار این جنگ ها در همین قرن :
Auf keinen Fall aber können die Ausführungen auf Presbyter Thomas zurückgehen….. So muss es sich um Aussagen handeln, die späterer Herkunft, wohl aus dem 9 Jahrhundert, sind, in der dann die Araberherrschaft auf eine frühere Invasion zurückgeführt wird
اولیگ ادامه می دهد که در خبر Thomas Presbyter به یک دین جدید اشاره نشده
ohne aber schon eine neue Religion zu erwähnen (19)
از جنگ‌های به اصطلاح قادسیه و نهاوند در قرن ۷ فقط طبری و نویسندگان عرب ۲۰۰ سال بعد، بدون ارائه یک سند، خبر داده‌اند. با اینکه هیچ سند معتبری در دست نیست که وقوع این جنگ ها را تایید کند ولی دریایی ادعا می‌کند که ساسانیان به علت تجهیزات سنگین ارتش از اعراب شکست خوردند.
the heavy sasanian cavalry was no match for the Arab light cavalry which was much more maneuverable. (20)
جنگ‌ها (قادسیه، نهاوند، یرموک … ) و فتوحاتی که طبری و تاریخ نویسان عرب به آنها اشاره کرده‌اند در واقع، به نقل از یهودا دی. نوو و جولیت کورن ( Yehuda D. Nevo and Judith Koren) دستبرد ها و سرقت‌های مسلحانه قبایل عرب به سرحدات کشورهای مجاور بودند. پس از متلاشی شدن ارتش ساسانیان و ترک بیزانس از سوریه و مصر یک نیروی نظامی برای جلوگیری از سرقت های اعراب در مرز ها مستقر نبود :
The picture the contemporary literary sources provide is rather of raids of the familiär type; the raiders stayed because they found no military opposition…… these were later selected and embellished in late Umayyad and early Abbasid times to form an Official History of the Conquest. (21)
از Sophronius، اسقف اروشلیم بین سال های ۶۳۴ تا ۶۳۸ یک موعظه به مناسبت عید کریسمس از سال ۶۳۴ در دسترس است. اسقف در این موعظه به یک مسئله یا به یک گرفتاری اشاره می‌کند که در دو سند به زبان یونانی و در یک سند به زبان لاتین از قرن ۱۶ نوشته شده است.
By Christmas of 634 C.E. (13 A.H.) Sophronius is considerably more troubled, His problem is documented at length in his Christmas sermon for that year, which survives in two Greek manuscripts and in a Latin translation dating from the 16th century (22)
اسقف در این موعظه شکایت نمی‌کند که بیت لحم را اعراب مسلمان تصرف کردند، بلکه فقط سفر روز کریسمس به آنجا امکان پذیر نیست. .
Much of the sermon revolves around the fact that the people cannot go to Bethlehem – cannot even safely go outside the city walls of Jerusalem – for fear of the Arabs; therefor the traditional Christmas procession cannot be held and the Christmas service cannot be celebrated in the Church of the Nativity….This sermon is sometimes taken as evidence that the Arabs hat already captured Bethlehem and an organized invasion was well under way; but the text dose not support this view (23)
فرد دانر (Fred Donner) دانش‌پژوه اسلام تاریخ خاور نزدیک در دانشگاه شیکاگو اظهار می‌کند که باستان‌شناسان آثار ویرانی‌های جنگ را نیافته‌اند. این اسلام شناس ادامه می‌دهد که روند تحولات فرهنگی و اجتماعی تدریجی بود :
The archaeological record suggests that the area underwent a gradual process of social and cultural transformation that did not involve a violent and sudden destruction of urban or rural life at all ( 24
اسلام بدون جنگ و به تدریج بر ابران، سوریه ، مصر و … چیره شد.
دریایی همان اخبار طبری از حمله اعراب به ایران را با کمی تغییر (تعداد کمتر سربازان) تکرار کرده است. ضرب سکه‌های حکمرانان عرب از سال ۶۴۲ در کرمان، سیستان و مرو نشان می‌دهند که اعراب ایرانی، یا عرب‌های ساسانی (عرب های که قرن‌ها در ایران زندگی می‌کردند) این مناطق را در ایران تحت کنترل خود داشتند. این اعراب که نه مسلمان بودند و نه از شبه جزیره عربستان آمده بودند توانستند پس متلاشی شدن ارتش ساسانیان به قدرت برسند.
———————————————————————————-
۱ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Methodological Approaches to Islamic Studies. In: Der Islam 68 ( 1991) , P. 90
۲ – Touraj Daryaee. Sasanian Persia, The Rise and Fall of an Empire, Published in 2009 by I.B.T Tauris & Co Ltd, London
۳ – The Armenian History attributed to Sebeos I, translated, with notes, by R. W. Thomson and Howard- Johnston, Liverpool University Press, 1999, P. 98
۴ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Crossroad to Islam, Amherst/New York, 2003 P. 109
۵ – The Armenian History attributed to Sebeos I. P. 154
۶ – Sebastian Brock, VIII Syrica Views of Emergent Islam, in: Syrica Perspectives on Late Antiquity, London 1984, P. 21
۷ – The Armenian History attributed to Sebeos, translated, with notes, by R. W. Thomson, historical commentary by James Howard-Johnston, Part I, Liverpool Univ.Press: Liverpool 1999, P. xxxix
۸- The Armenian History attributed to Sebeos, P. xxxii
۹ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Crossroad to Islam, P. 128
۱۰ – Sebastian Brock, V , P. 15-16
۱۱ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Methodological Approaches to Islamic Studies. In: Der Islam 68 ( 1991) , P. 99
۱۲ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, Methodological Approaches to Islamic Studies. In: Der Islam 68 ( 1991) , P. 99
۱۳ – Robert G. Hoyland, Seeing Islam As Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam from the Studies in Late Antiquity and Early Islam, Princeton 1997, P. 120
۱۴ – Gideon Avni, The Byzantine-Islamic Transition in Palestine, An archaeological Approach, Oxford University Press, 2014, P. 315
۱۵ – Cron & cook, Hagarism, Cambridge University Press 1977, P. 4
۱۶ – Robert G. Hoyland, P. 120
۱۷ – Kurt Bangert, Muhammad, Eine historische-kritische Studie zur Enstehung des Islams und seines Prophten, Springer, 2016, P. 88
۱۸ – Yehuda D. Nevo und Judith Koren: Crossroad to Islam, Amherst/N.Y 2003, P. 99
۱۹ – Karl-Heiz Ohlig, Der frühe Islam, 2007,Berlin, P. 265
۲۰ – Touraj Daryaee. Sasanian Persia, P. 37
۲۱ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, P. 100
۲۲ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, P. 115
۲۳ – Yehuda D. Nevo and Judith Koren, P. 115
۲۴ – Fred M. Donner, Muhammad and the Believers. At Original of Islam. London 2010, P. xii
