رقیه کبیری؛ قطار مراقنده‌یه دوغرو آخیر
رقیه کبیری؛
قطار مراقنده‌یه دوغرو آخیر
هفته‌نین ایکینجی گونو، سحر ساعات سککیزده قاطار تاشکنددن سمرقنده ساری یوللانیر. زامانلا طبیعت أل- أله وئریب، بیرلیکده گؤز اؤنومده ماراتون اوْیونو اوْیناییرلار. یاخشی بیلیرم کی، زامان انتزاعی بیر آنلامدیر. اوسته‌لیک، زامانی قاطار سرعتینین أساسیندا اؤلچمک اولماز.
أزل- أبدین اینسان یاشامیندا تأثیری یوخدور. آنجاق اینسان طبیعتین بیر پارچاسی اولاراق یاشام حالقاسیندان قیراق دورا بیلمیر. اینسان اوْلور، یاشاییر، اؤلور. آمما اوْ، طبیعتین اؤزل و یئگانه بیر وارلیغی اولماقلا، زامان آخیمیندا اونون اؤز تاریخی یارانیر.
زامان اینسانین ذهنینده، اؤز آخیمیندان عومومی بیر ایز بوراخیر. کیمیسی آینا قاباغیندا دوروب، بو ایزی اؤز سیر- صیفتینده گؤرور، کیمیسی دوست- آشنانین ده‌ن دوشموش ساچیندا، آلنینین جیزگیلرینده، دوشوک چیین‌لرینده، بوکولموش بئلینده، یازیلمیش خاطیره‌لرینده و یا چکیلمیش شکیللرده گؤرور. بعضی‌لری ده ائو أشیالاریندا، أسکی پال- پالتارلاردا، بینالارین باشدان کئچیرتدییی حادیثه‌لرده زامانین ایز- توْزونو آختاریر..!
گئنیش بیر گؤرونتوده أسکی زاماندان بری هانسیسا بیر سولاله‌نین تاریخینی اونون ألده ائتدییی تورپاقلار و یا قازاندیغی مدنی- کولتورل اثرلرینی گؤروب اوخوماقلا مومکون اولور. تئیموری‌لر سولاله‌سی اورتاآسیادا ۱۳۰ ایلدن آرتیق دوام تاپدیغی حؤکومت‌لریله شرق تاریخینین أن چوخ موناقشه‌لی سولاله‌لریندن بیری اولموشدور. بیر یاندان باشاردیقجا دؤیوشوب، تورپاقلارینین گئنیش‌لییینی آرتیریب، او بیری یاندان هنر و مدنیّته ده‌یر وئریب، اؤز عصرینین هنرمندلرینی ماورالنهرین‌ین هر بیر بؤلگه‌سیندن سمرقند، بخارا و هرات شهرلرینه دعوت ائدیب، بو هنرمندلره یییه دورموشلار. بئله بیر پارادوکسکاللیغی طبیعتدن علاوه، اونون شوعورلو پارچاسی، یعنی اینساندا دا گؤرمک اولور.
طبیعت سرعتله گؤز اؤنومدن قاچیرکن، ذهنیمده اونونلا پارالل، زامانین قاچیشیندان اؤزل بیر تصویر یارانیر. منه ائله گلیر کی قاطار زامانین آخیمی عکسینه، مدنیّت قالارقیسی اولموش بیر مکانا دوغرو آخیر. نهایت، منسه اوْرتا عصرلر تاریخیندن یادگار قالمیش بیر بؤلگه‌ده قاطاردان ائنیب، تاریخین ایچینده آددیملاییب، اورادا نفس چکیب و بیر ایکی گون بو بؤلگه‌ده ایره‌لی‌یه یوخ، بلکه گئری‌یه دؤنه‌جه‌یم.
سمرقنده چاتیریق. ماشین، قاطار دوراغیندان بیرباشا امیرتئیمورون مزارینا ساری ایره‌لیله‌ییر. شوشه آرخاسیندانشهره باخیرام. اینسانلارسا عادی یاشاییشلاریندا، گلیب- گئتمه‌ده‌دیلر. گویا منیم کیمی توریست‌لرین عکسینه، زامانین مادی بیر سمبولونوداشییان بؤلگه‌ده یاشاماق هئچ ده اونلارین وئجینه دئییل. پارادوکس حاللارین گؤزللییینه دالیرام. پاییزلامیش آغاجلار، یام‌یاشیل پارکلار، خیاوانلار و…
بلدچی سمرقندین ایندیکی مدنیت و تاریخیندن دانیشیر: «سمرقندین اؤنملی استحصالاتیندان ایکی نؤوع ماشین و بیر ده بیر آسانسور فابریکاسیندان آد آپارماق اولار. سمرقند قدیم زاماندان ایپک یولو اوسته اولدوغونا گؤره اورتا آسیانین تجاری مرکزلریندن بیری اولموشدور. بو اؤلکه چین و اوروپانین اورتاسیندا بیر اتصال حلقه‌سی ایمیش. سمرقند تاجیرلری ایران، تورکیه، آمئریکا، چین و بیر چوخ اؤلکه‌لرله آلیش- وئریشده اولموشلار. سمرقند سُغد دؤولتی زامانیندا مراقنده آدلانیرمیش. دؤرد قرن میلاددان اؤنجه مقدونیّه‌لی اسکندر (ذوالقرنین) مراقنده والیسینین قیزی روخشارک (رکسانا) ایله ائولنمیشدیر.»
جواد مجابی بلدچی‌نین سؤزونون آراسیندا بیر بند شعر اوخویور:
«سمرقند کَندمَند- بذَیْنَت کی افکند؟»
بلدچی ایسه اؤز سؤزلرینین آردینی توتور: «سمرقندین أسکی بیر شهری ده وار. بو شهرین قدیم آدی شهر افراسیاب ایدی. ۸ تا ۱۳-جو قرنه‌دک، یعنی ۵ قرن بویوندا بوراسی شهر افراسیاب آدلانیردی. البته ایندیکی شهردن قیراقدایدی. ایندی افراسیاب شهریندن یالنیز تورپاق و اوچولموش دیوارلار قالیر. سمرقندین باشیندان بیر چوخ حادیثه لر کئچیب. چنگیزخانین هجومونداافراسیاب شهری تورپاق ایله بیر اولوب. سونرا امیرتئیمور گلیب شهری یئنیدن تیکیب و اورانی اؤز پایتختی اعلان ائدیب. تئیموری دؤولتیندن سونرا سمرقند شهری بخارا والیسینین حاکیمیتی آلتیندایدی. سونرا روس دؤولتی ۱۸۶۵-جی ایلده تاشکنده و ۱۸۶۸-جی ایلده سمرقنده حاکیم اولور. آبراهام بیک سمرقندین بیرینجی روس والیسی ایدی. اونون زامانیندا مسلمانلار ایله یاخچی کئچینه بیلمه‌دیکلرینه گؤره، شهرده روس معمارلیغی أساسیندا یئنی بینالار تیکیلمیش و چوخلو چینار آغاجی أکیلیر. رومانوْولار سولاله‌سیندن سونرا شوروی حؤکومتی گلیب تزارلارین تیکدییی بینالاردان بیر آز قیراقدا یئنی بینالار تیکمه‌یه باشلاییب.»
ماشین یام‌یاشیل بولواردان کئچیر. بلدچی بیر بینانی گؤستریب، دئییر: «بوراسی سمرقندین مدیسین بیلیم‌گاهی (حکیم‌لیک دانیشگاهی)دیر.» بولوار اؤنجه آبراهام‌اوْو، ایندیسه طلبه بولواری آدلانیر. طلبه بولواری باشا چاتدیقدا بیر مئیدانا یئتیشیریک. امیرتئیمورون تخت اوسته أیلشمیش بؤیوک هئیکلی مئیدانین اورتاسیندا یئرله‌شیب. بلدچیدن ایستیرم ماشینی ساخلاتدیرسین تا هئیکلدن شکیل چکیم. بیر سوآل ذهنیمده گل- گئت ائدیر: «گؤره‌سن تئیمورون هئیکل‌لری تاریخین هانسی چاغینا جان بیر میللتین گوج و مدنیت سمبولو اولوب، مئیدانلارین اورتاسیندا آت چاپیب، امپراطورلوق تختینده أیله‌شه‌جک؟ ۶قرن آز بیر زامان دئییل. بو نئچه گونده گؤروب ائشیتدیکلریم أساسیندا گویا امیرتئیمور هله ده بو میللتین کؤنول سلطانی‌دیر.»
بلدچی آرتیریر: «امیرتئیمور ۱۳۳۶-جی میلادی ایلینده شهرسبز آدلی بیرشهرده دونیایه گؤز آچیر. اوْ،اؤنجه مغول حکمدارلیغیندا سرلشکر اولور. میلادین ۱۴۰۵-جی ایلینده حؤکومته چاتیر. ۳۵ایل سوره‌سینده ۱۵ دفه بؤیوک دؤیوش‌لرده اشتراک ائدیب، سونونجو قوْشون‌کئش‌لییینده وفات ائدیر. تئیمور شهر سبزده آق سارای آدیندا بؤیوک بیر بینا تیکدیریب، وصیت ائتمیشدی کی اونو اورادا دفن ائتسینلر. لاکین او ایل آغیر بیر قار- یاغیش یاغماسیندان ساری شهر سبزین یولو باغلانیر. او سببدن واریث‌لری اونو سمرقندده نوه‌سینه تیکدیردییی بینادا باسدیرماغا مجبور قالیرلار»
تئیمورون مزارینا چاتمیشیق. بلدچی‌نین دانیشدیغی سؤزلرده بیر مسئله دیققتیمی چکیر. امیرتئیمورون آدی کاریزماتیک بیر آد کیمی اونون آغزیندان چیخیر. ایچری کئچمه‌میش اوجو گؤیه ساری یؤنلمیش گؤزل بیر گونبذه باخیریق. جواد مجابی‌نین وئردییی معلوماتا گؤره تئیمورون مزار گونبذی دونیانین أن گؤزل و محتشم گونبذلریندن بیری ساییلیر.
گؤیونن گونبذین رنگی گؤزل بیر همنوالیق یارادیب. مزارین ایچینه کئچمه‌دن اوّل بلدچی بیزیم قوروپو حیطین بیر گوشه‌سینده‌کی حوْووضا بنزر بیر داشین کنارینا آپاریب، دئییر: «بو سنگ‌تختی شهر سبزین آق سارایندانگتیریبلر. بو سنگ‌تختین واختیلا اؤزونه عاید اؤزل بیر عنعنه‌سی واردی. دئمک، سنگ تختین ایچینی نار سویویلا دولدوروب، تئیمورونعسگرلری ساواشا گئتمزدن اوّل دوشمن قانینین سمبولو کیمی بو نار سویوندان ایچرمیشلر. سونرا هر بیر عسگر خیردا بیر داش گؤتوروب، اؤز آدینا سنگ تختین ایچینه آتارمیش. ساواشدان قاییداندان سونرا گئنه همین حوْووضون ایچیندن اؤز آدینا آتیلمیش داشی گؤتوررمیش. بئله‌لیکله ساواشدا اؤلن عسگرلرین ساییسی معلوماولاردی.»
بلدچی گونبذین آلتینداکی پنجره‌نی گؤستریب، دئییر: «مزارین ایچینه کئچن قاپی قاباقجا بو پنجره‌نین یئرینده‌یدی. اولوغ بَی (بیگ) حؤکومته چاتدیقدا قاپینین یئرینی ده‌ییشیر. چونکی قاپیدان ایچری کئچنلر بیرباشا تئیمورون مزاریله قارشیلاشیردیلار، و بو قارشیلاشما امیرتئیمور اوچون سایقیسیزلیق حسابلانیردی.»
پنجره‌یه یاخینلاشیرام. جئویز آغاجیندان یونولموش مشبّک بیر پنجره‌دیر. پنجره‌نین دالیسیندان قیزیل قاریشیمی کاشی‌لارین عظمتلی گؤرونوشو اؤزونو نوماییشه قویوب. تئیمورون فتح ائتدییی اراضی‌لری ایندیسه یالنیز تاریخ کیتابلاریندا ایزله‌مک اولار. منسه امیرتئیمور آدلی شخصیّتین هر ایکی یؤنونو ذهنیمده اؤلچورم. آنجاق اونون هنر و مدنیّته گؤستردییی قایغی دیققتیمی چکیر. زامانین بو آنیندا و بو مکاندا منیمله یالنیز هنر دیلی دانیشیر. هنر تاریخین اؤنملی جیلوه‌گاهلاریندان بیریسی‌دیر. بو تاماشادان لذت آلارکن هیجانلی‌یم.
تئیمورون مزاری سید برکه‌نین آیاغی آلتیندادیر. بلدچی‌نین ایضاحینا گؤره تئیمورون وصیتی بئله ایمیش کی اونو اوستادینین آیاغی آلتیندا تورپاغا تاپشیرسینلار. تئیمورون ایکی اوغلو: شاهروخ و میرانشاه، ایکی نوه‌سی: محمدسلطان و اولوغ بیگ و ایکی نتیجه‌سی‌نین مزارلاری دا ائله همین بینادا یئرله‌شیب‌لر. امیرتئیمورون مزاری باره‌ده بوراجان افسانه‌لر سؤیله‌نیلیبدیر. او جومله‌دن: کیمسه تئیمورون أبدی آرامیشینه توخونسا، قادا- بلایا اوغرایار. آیری بیر روایته گؤره سوْوئت دؤورونده میلادی ایلینین جوُن آییندا علمی تدقیقات ایستیقامتینده مزارین داشینی گؤتورن گون، شوروی ایله آلمان ساواشا گیریب و اونون آردیندان ایکینجی دونیا ساواشی باشلانمیشدیر.
دئییرلر اؤلومدن سونراداکی دونیادا امیرتئیمور کیمی آدلیم سرکرده ایله هانسیسا بیر نم- نیشانسیز اینسانیندوروملاری برابردیر. لاکین بورادا منی و همسفرلریمی هر ندن آرتیق ایلگیلندیرن بو بینانین سامباللی قیزیل قاریشیم کاشی‌لاری و عومومیّتله بینانین معمارلیغی‌دیر. بو بینا اسلامی معمارلیغین محتشم اثرلریندن بیریسی ساییلیر. اسلامی معمارلیغینین آذری سبکینده ایکی قوْلو وار. بیر قوْلو ایلخانی‌لر حؤکومتینه چاتیر، ایکینجیسی ایسه تئیموری دؤورونه عاید اولور.
مزار چئوره‌سینین هر ایکی طرفینده دوزولموش نیمکت‌لرده یئرلی زیارت‌چی‌لر دسته- دسته گلیب، مزارلارین أطرافینداکی نرده‌لر اوزرینه آغ پارچالار سالیب، أیله‌شیرلر. سونرا بیر روحانی شخص گلیب، اونلارین کناریندا أیله‌شیب و بیرلیکده دوعا اوخویورلار. زیارت دب‌لری بیزیم اؤلکه‌نین زیارتگاهلارینین دب‌لریله فرقلی‌دیر.
جاماعاتین زیارت دب‌لرینی گؤردوکده، بو اؤلکه‌ده امیرتئیمورون معنوی مقامینی یاخچی باشا دوشمک اولور.
حیطده آدام بویوندان آلچاق قاپیلار گؤزه چارپیر. بلدچیدن او قاپیلارا گؤره معلومات ایستیرم. او ایسه «چیللهخانا»دان آد آپاریر. تخمینیم دوغرو چیخیر. شرق عیرفانیندا چیلله‌نشین‌لی‌یین اؤزل بیر مقامی وار. صوفی‌لر سئیر و سلوک ائتمک اوچون چیلله‌خانالارا سیغینیب، دونیانین بوتون لذت‌لریندن أل اوزوب و قیرخ گون، قیرخ گئجه چیللهنشینلیک ائدیرلر.
بیر آن خیال قوشوم اوچور. شمس ایله مؤولانا ذهنیمدن کئچیر. اگر بیر آز بوندان آرتیق ذهنیمه مئیدان وئرسم خیالیم بوْیلانیب، قاپینین دئشیییندن شمس ایله مؤولانانی گوده‌جک. یازیچی اوْلدون، خیالین زامان- مکان تانیماز. ایسته‌دییی واخت ذهنیوین بوتون بور- بوجاغیندا دؤرد نالا آت چاپدیرار. لاکین بئلنچی یئرلرده خیال آتیوین جیلوْوونو بوراخسان، همسفرلریندن گئری قالارسان. شمس ایله مؤولانا‌نین چیلله‌نشین‌لیییندن آز ائشیتمه‌میشم. آمما بوراجان هئچ واخت اونلارین چیللهنشینلیک مکانلاریندان هئچ بیر تصوّوروم اولمامیشدی. ایندیسه «چیللهخانا»لارین محتشم کنده‌کارلیق اولونموش قاپیلاری آرخاسیندا نه کئچدییینی گؤرمک ایستیرم. تأسّوفلر کی، قاپیلارین هامیسی قیفیللی‌دیر. گویا زامان ایره‌لیله‌ییب مدرنلشدیکجه، اینسان ایچ دونیاسینا آچیلان قاپیلاری قاپاتیب، علاقه‌سینی دونیایا آزالتماق عوضینه دیش (ائشیک) دونیا ایله داها آرتیق ایلگیله‌نیر.
گون اولموشدو کی من ده دونیانین لذت‌لریندن أل اوزمه‌ییم گلدیکده ایچیمه قاپانیب، اوتاغیما سیغینیب، اؤزومله باش- باشا قالمیشام. یالنیز بو فرقله کی، ورد یئرینه کیتاب اوخوموشام. آمما بئله کئچیردیییم گونلریمین سایی هئچ واخت قیرخا چاتمامیشدی. دئمک، مندن دوز- عمللی بیر صوفی چیخماز..!
یالنیز بیرجه آچیق اولان چیلله‌‌خانا‌نین پیلله‌لریندن آشاغی ائنیریک. بورادا اؤزبکیستانین أل ایشلری ساتیشا قویولوب. جئویز آغاجیندان کنده کاری اولونموش زینتی أشیالار، سوزن‌دوزی چانتا‌لار، میز اؤرتوکلری، پال- پالتارلار و سایره.
امیرتئیمور مزاریندان سونرا ناهار یئمک اوچون بیر رستورانا گئدیریک. رستورانین اؤنونده بیر قادین تندیسی دوُرور، چیل- چیلپاق؛ ألینه چتیر آلمیش. تندیس سمرقندین سنّتی فضاسینا اویغون دئییل. اوسته‌لیک، گؤزلریمیز بئله چیلپاقلیقلاری گؤرمه‌یه عادت ائله‌مه‌ییب.
ریگستان آدلی بیر مکانا گئدیریک. ریگستان دئدییین بؤیوک بیر مئیداندا اوچ بینادان تشکیل تاپمیش بیر مجموعه‌دیر. اولوغ بیگ مدرسه‌سی، شیردار مدرسه‌سی ایله طلاکاری مچید- مدرسه. بلدچی‌نین ایضاحینا گؤره بایرام نامازلاری بو مئیداندا قیلینیر. اولوغ بیگ مدرسه‌سینین بیناسی میلادین ۱۵-جی عصرین و طلا کاری مدرسه ایله شیردار مدرسه‌سی ۱۷-جی عصرین معمارلیق گؤستریجیسی‌دیر.
اولوغ بیگ مدرسه‌سینین ایچری حیطیندن گؤروشن ایکینجی مرتبه، بو مدرسه‌ده تحصیل آلان طلبه‌لرین یاشاییش مکانی ایمیش. آمما حال حاضیرده یالنیز توریستی بیر مکانا چئوریلیب. قئید ائتمه‌لی‌یم کی اؤزبکیستانین توریستی مکانلارینداکی کیچک حجره‌لرده بو اؤلکه‌یه عاید اولان أل ایشلری ساتیلیر. بئله مکانلاردا آلیش- وئریش دولار واسطه‌سیله انجام تاپیر.
بو مدرسه‌نین معمارلیغینین اؤزللیکلریندن بیری بودور کی، گونبذ آلتینداکی مقرنس‌کارلیق، باصره خطاسی اوزوندن هامار گؤرونور. بلدچی‌نین ایضاحینا گؤره شوروی – آلمان (ایکینجی دونیا) ساواشیندا، بو مدرسه سمرقنده قاچانلارین پناهگاهی اولموشدور. سونرالار دیققت‌سیزلیکدن بینا اوْد توتوب و چوخلی ضرر گؤرور. اؤزبکیستانین استقلالیندان سونرا بو مدرسه مرمت اولونموشدور.
ریگستاندان چیخیب، هوْتئله ساری گئدیریک. اوچمرتبه‌لی هوْتئلین فضاسی سنتی واؤزبکیستانینمدنیت و کولتورونه یارارلی گؤزل تزئیناتدان بهره‌له‌نیر. هوْتئلین لابیسینده قناره قوشلاری قفسلرین ایچینده بیرباشا چه‌چه ووروب، اینسانی ذؤوقا گتیریرلر. پوپک قفسلره یاخینلاشیب، هانسیسا بیر قناره‌نی دانیشدیرماغا چالیشیر. قارشی
قفسده‌کی قناره بیر آن سوسور. اونون سوسماغی دیققتیمی چکیر. پوپک بو دفه سوسان قناره‌نی دانیشدیریر. قناره گئنه ده سوسور. ایندییه‌جن بونجا یاخیندان بیر حئیوانین قیسقانجلیغینا شاهید اولمامیشدیم! اؤز- اؤزومه دئییرم: مین رحمت منه!
آرتیرمالی‌یام کی هوْتئلده قالدیغیمیز سوره‌ده بو قناره سوسموش قالیر. دفه‌لرجه پوپک و اونون آناسی خانیم مجابی قناره‌نی دانیشدیردیلار. آمما قناره‌دن سس چیخمادی کی چیخمادی..! سعدی دئمیشکن: آن سوخته را جان شد و آواز نیامد..!
کیتابی بورادان یئندیرین:
به نقل از «آوای تبعید» شماره ۲۳
