یتیسیا نانکِت ادبیاتِ غنی ایران در خدمتِ درک و فهمی ژرف‌تر از جنبشِ زن، زندگی آزادی
لیتیسیا نانکِت١
ادبیاتِ غنی ایران در خدمتِ درک و فهمی ژرف‌تر از جنبشِ زن، زندگی آزادی
برگرفته از تارنمای دانشگاه «نیو ساوث ولز» در استرالیا
برگردان به فارسی: فواد روستائی
اعتراض‌های اخیر در ایران در چشم‌انداز سیاسی این کشور پدیده‌ی تازه‌ای نیست. خواندن رمان‌های نویسندگان ایرانی ما را در فهم این اعتراض‌ها در یک بافتار تاریخیِ گسترده‌تر یاری‌می‌دهد.
شما هم ممکن است در میان خیل پرشمار مردمی باشید که در سرتاسر دنیا به پشتیبانی از جنبش اعتراضی کنونی ایرانیان برخاستند. تصاویری از صحنه‌هایی از این اعتراض‌ها – اعتراض‌هایی که که در پی کشته‌شدن مهسا(ژینا) امینی در جریان بازداشت او توسّطِ گشتِ ازشاد به اتهام بدحجابی ـآغازشد- ممکن است برای بخشی از مردم ما تکان‌دهنده و غیرقابل انتظار باشد.
باوجود این باید دانست که جنبش‌های اعتراضی در ایرانِ هم‌روزگار ما تاریخی طولانی دارد و در درازای این تاریخ آفرینش‌های ادبی و جنبش‌های سیاسی بر هم تأثیری متقابل داشته‌اند. من- در جایگاهِ یک پژوهشگرِ فرهنگ و ادبیّات مدرن ایران- امیدوارم که با برشمردنِ شاخصه‌ها و رئوسِ کلیدی شماری از رمان‌های ایران در سده‌های بیستم و بیست‌ویکم راهگشای شما در فهمِ یهتر و ژرف‌تر خیزش‌ها و شورش‌های ماه‌های اخیر در ایران باشم.
از سال‌های آغازینِ سده‌ی بیستم تا انقلاب سال ١٩٧٩(١٣۵٧)
نخستین انقلابِ مهم سده‌ی بیستم در ایران انقلاب مشروطه است که از سال ١٩٠۵(١٢٨۴) تا ١٩١١(مرداد ١٢٨٨) در جریان‌بود. این انقلاب یک جنبش سیاسی و روشنفکری پر اهمیّت بود که ایران را برای طیِّ طریق در قرنی که در پیش بود شکل داد. رمان «توپ» نوشته‌ی غلامحسین ساعدی رمانی است که این دوران، دوران انقلاب مشروطیّت، نقطه‌ی کانونی آن است. این رمان پی‌گیری اعمالِ ملا میرهاشم، فردی حیله‌گر و عوام‌فریب در میانِ گروه‌های مختلف در آن دوران پرتنش است.
سلسله‌ی پهلوی در سال ١٩٢١ (١٢٩٩) به قدرت‌رسید و از دوران جنگِ جهانی دوم هم که دورانی پرآشوب در ایران بود جان به در برد. این دوران از چشم «زری» به تفصیل در رمان «سووشون» اثر سیمین دانشور به تصویر درآمده‌است. «زری» در شیرازِ تحتِ اشغال انگلیسی‌ها اداره‌ی امور خانواده را در دست دارد حال آن‌که شوهرش «یوسف» درگیر مناقشه‌ها و کشمکش‌های سیاسی‌است و سرانجام نیز در این راه جان‌می‌سپارد. در این رمان با تصویری شگفت‌انگیز از زندگی درونی «زری» و در عینِ حال روایتی موشکافانه از این دوره‌ی پیچیده از تاریخ ایران روبه‌رو هستیم.
در سال ١٩۵٣ (١٣٣٢)، دولتِ دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر و رهبر جنبش ملی‌کردن نفت ایران، در پی کودتائی برخوردار از پشتیبانی سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا (سیا) و سازمان جاسوسی انگلیس سرنگون می‌شود. جنبش ملی‌کردن نفت (در سال‌های دهه‌ی پنجاه سده‌ی بیستم) درون‌مایه‌ی رمان «همسایه‌ها» نوشته‌ی احمد محمود و رمان دیگری زیر عنوان «باغ‌های تسلّا» اثر پریسا رضا ست. در رمان در «همسایه‌ها»ی احمد محمود مبارزات طبقه‌ی کارگر در جنوب ایران برای بهبود شرایط خویش با جنبش ملی‌کردن نفت به عنوان پس‌زمینه‌ی رمان موضوع اصلی است. رویداهای رمان پریسا رضا که به زبان فرانسه نوشته شده‌است [این رمان به فارسی نیز ترجمه و در ایران منتشر شده‌است.]٢ در سال‌های دهه‌ی بیست سده‌ی بیستم با مهاجرت خانواده یک چوپان به تهران آغاز می‌شود. بهرام، پسر با استعداد و باهوش خانواده به فردی تحصیل‌کرده تبدیل شده و به مبارزات سیاسی دهه‌ی پنجاه سده‌ی بیستم می‌پیوندد. داستانی پرشور که زندگی شهری و روستائی در ایرانِ آن سال‌ها را روایت‌می‌کند.
از انقلاب ١٩٧٩(١٣۵٧) به این سو
در میانه‌ی دهه‌ی هفتاد سده‌ی بیستم، ناآرامی‌ها به انقلاب بدل‌شد و سرانجام در سال ١٩٧٩ به حیاتِ رژیم پادشاهی در ایران پایان‌داد. بعدها با قبضه‌کردن قدرت توسّطِ انقلابیون تحت رهبری آیت‌الله خمینی این انقلاب انقلاب اسلامی نامیده‌شد.
انقلاب ١٩٧٩ برای رژیم جمهوری اسلامی ایران مسأله و موضوعی حسّاس است. کتاب «سهم من»(٣) نوشته‌ی پرینوش صنعتی که مدتی در ایران به محاقِ توقیف‌رفت، پس از رفعِ توقیف به یکی از کتاب‌های پرفروش بدل‌شد. این کتاب روایت زندگی یک زن در سال‌های انقلاب و سال‌های پس از انقلاب است. داستان زندگی معصومه با ازدواج اجباری این دختر ساده‌لوح با یک ناراضیِ سیاسی آغازمی‌شود. در طول رمان ما شاهد دگرگونی و متحّول‌شدن معصومه و تبدیل‌شدن او به زنی نیرومند روبه‌رو هستیم که برای تحصیل و کسبِ سواد، یافتن کار بزرگ‌کردنِ فرزندان خود در نبرد است.
به خاطر اِعمال سانسور در داخل کشور، کتاب‌های پرشماری که یه انقلاب ١٩٧٩ پرداخته‌اند توسّطِ ایرانیان خارج از کشور در آمریکای شمالی، اروپا و استرالیا منتشرشدهاند. یکی از کتاب‌های پرفروش در مورد این انقلاب کتابِ «پرسپولیس»، کتابی مصوّر و سرشار از طنز است. این کتاب سرگذشت کودکی ایرانی است و بر اساس آن فیلمی پویانما نیز به کار گردانی مرجان ساتراپی [نویسنده‌ی کتاب] ساخته‌شده‌است. اگر این کتاب را نخوانده‌اید یا فیلم آن را ندیده‌اید باید این کار را بکنید. کتاب و فیلم بیانِ رسا و شیوای انقلاب، جنگ هشت‌ساله‌ی ایران و عراق و راهی تبعید شدن یک دختر جوان ایرانی ست. ماجراهای کتاب که از زبان مرجان، قهرمان فیلم روایت می‌شود خواننده را در آنِ واحد به گریه و خنده می‌اندازد. یک داستان فکاهی بسیار بامزه و خنده‌دار! در دوران پس از این انقلاب، جنبش‌های اعتراضی از جمله در سال‌های ١٩٩٩ (١٣٧٨) و ٢٠٠٩ (١٣٨٨) به وقوع پیوسته‌است. کتاب‌های مربوط به جنبش موسوم به جنبشِ سبز [١٣٨٨] به خاطرِ سدِّ عبورناکردنی سانسور امکان انتشار در داخلِ کشور را نداشته و در خارج از ایران منتشرشدهاند. کتابِ «دری میان ما»۴ از احسانه صدر نمونه‌ی خوبی در این مورد است. این کتاب داستان دو خانواده است که می‌بایست از طریقِ توسّل به یک ازدواج مصلحتی با هم متحّدشوند اما بروز جنبش سبز نیل به این هدف را مشکل و پیچیده می‌کند. پس از جنبش سبز نیز اعتراض‌ها ادامه داشته که در این میان باید و به‌ویژه به جنبش‌های اعتراضی در سال‌های ٢٠١٧ (١٣٩۶) و ٢٠١٩ (١٣٩٨) اشاره‌کرد.
با توجّه به نکات برشمرده‌شده، جنبش اعتراضی زن، زندگی، آزادی سال ٢٠٢٢ (١۴٠١) در چشم‌انداز سیاسی ایران پدیده‌ای دور از انتظار نبوده و باید به آن از چشم‌اندازِ تاریخی گسترده‌تری نگریست. این چنین رویکردی به ما کمک می‌کند که این جنبش را در تاریخی طولانی از خیزش و قیام درک‌کنیم.
کنش‌باوری و کوشندگیِ در راه احقاق حقوق زنان در ایران
نکته‌ی شایان یادآوری دیگر در ارتباط با کوشندگی و کنش‌باوری‌های مرتبط با حقوق زنان این است که این کوشش‌ها نیز دارای پیشینه‌ای دور و دراز بوده و از چنین آبشخوری تغذیه می‌کنند. متن‌های ادبی مانند رمان نیرومند «زنان بدون مردان» اثر شهرنوش پارسی‌پور و شعرهای فروغ فرخزاد جلوه‌گاه سیروسلوک‌های متفاوت زنان در اندیشیدن و تصوّرکردن آینده‌ی است که در انتظارش هستند.
یکی از کتاب‌های مورد علاقه‌ی من کتاب «من چراغ‌ها را خاموش می‌کنم»۵ از رؤیا پیرزاد است. در این کتاب زنی متعلق به دهه‌ی شصت سده‌ی بیستم میلادی در عالم خیال از تغییراتی حرف می‌زند که می‌تواند در آینده در زندگی‌اش روی‌دهد. اگر خواهان دانستن چیزهای بیش‌تری در مورد رویدادهای اخیر ایران، و فرهنگ این کشور از طریق خواندن ادبیات ایران این کتاب اثری تکان‌دهنده،ظریف و باریک‌بینانه برای شما ست.
پانوشت‌ها:
١ – نویسنده‌ی این مقاله تحصیلکرده‌ی دانشگاه‌های آمریکا، انگلیس و ایران است و در حال حاضر در دانشگاه «نیو ساوث ولز» در استرالیا به تدریس و تحقیق اشتغال‌دارد. از تالیفات او کتاب «حدیث دیگران: شرق‌شناسی در برابر غرب‌شناسی» به فارسی ترجمه و در ایران منتشر شده‌است.
Laetitia NANQUETTE
٢ – مطالب داخل کروشه […] افزوده‌ی مترجم است.
٣- در ترجمه‌ی انگلیسی کتاب «سهم من» اثر پرینوش صنعتی عنوان کتاب به «کتاب سرنوشت» تغییر کرده‌است.
The Book of Fate
