ابراهیم رشیدی (ساوالان)؛ زهتابی شئعرلرینده؛ مهاجیرت، سورگون و غوربت ادبیاتی
ابراهیم رشیدی (ساوالان)[۱]
زهتابی شئعرلرینده؛ مهاجیرت، سورگون و غوربت ادبیاتی
گیریش:
محمدتقی زهتابی‌نین شئعر آدی گولشن‌دیر. بیر زامانلار شاعیر گولشن‌ین «شاهین زنجیرده» کیتابینی تقریبن ازبر ایدیم. اما او شئعرلرده منی اینجیدن بیر فضا واریدی، او دا، طبیعتله ایلگیلی، دالبادال تکرارلانان میصراعلار ایدی. آخی صوبحون، هاوانین و گونشین نه‌یی وار کی زهتابی اونلاری اوزون اوزادی وصفه چکمیشدی:
هر صبح چاغی قوی باده تک ایچسین ببگین نور،
آزاد هاوادان سینه‌نی صبح چاغلاری دولدور.
صبح چاغلاری من اؤز قانادیملا
هر بیر گونشین نورونو سونبول کیمی بیچدیم.
خورداد قیامیندان سونرا توتوقلانیب آیلارجا اورمو بازداشتگاهیندا ساخلانیلدیم. بیرگون، هاواباجاسی‌نین اوستونه قویولموش دمیر واراغین چاتلاغیندا، گؤیون تاماشاسینا قاپاندیم. اؤزوم بیلمه‌دن ساعاتلارجا، او چاتلاقدان گؤرونن گؤیه، گؤزدیکیب حئیران قالمیشدیم. سونرالار بو گؤزدیکمه، هر گونلوک ایشیمه چئوریلدی. بعضن او یاریم سانتلیق گؤیده، بولود دا گؤرونوردو و من سئوینرک اؤزومو آزاد حیسس ائدیب بیر داها بولود گؤرومک اومودونا، او یاریم سانتلیق سمایا باخیردیم.
او دوستاقدا شاعیر گولشن‌ین شئعرلرینی بیر داها آنماغا باشلادیم. گؤره‌سن گولشن ده بیر زامانلار، یاریم سانتلیق گؤیدن آزادلیق حیسسی آلیب و بو شئعرلری زینداندا قوشموش کی گؤی، بولود و هاوایا بو قدر تامارزی قالمیشدی؟ آما گولشن او شئعرلری زینداندا یوخ، بلکه غوربتده دئمیشدی. گؤره‌سن غوربت ده زیندان کیمیدیر؟
مهاجیرت ادبیاتی
غوربت ادبیاتی، مهاجرت ادبیاتی و سورگون ادبیاتینی چوخ واخت عینی و یاخین معنادا ایشلتسه‌لرده، اونلارین بیربیریندن فرقلری واردیر. عمومی معنادا غوربت ادبیاتی؛ سورگون و مهاجرت ادبیاتینی دا احاطه ائدیر، باشقا سؤزله دئسک مهاجرت و سورگون ادبیاتی، غوربت ادبیاتی‌نین بیر بؤلومودور آما هامیسی دئییل. مهاجیر ده؛ وطندن، ائودن، دوغولدوغوندان و بؤیودیو تورپاقدان کنار بیر آدامدیر. آما مهاجرت ادبیاتیندا، وطن خاطیرلانماغا احتیاجی اولان ایتمیش بیر یورد دئییل. وطن ان یاخشی حالدا کؤکوموز اولان اوزاق، ابهاملی، قارانلیق و بلکه ده بابالارین عجاییب، معجزه و خرافه‌لرله دولو یوردودور. مهاجرت ادبیاتی خاطیره‌سی اولمایان بیر ادبیاتدیر و بعضن وطنسیزلر ادبیاتی یا دا وطنلرینی سئومه‌ینلرین ادبیاتیدیر، آما زهتابی وطنینی جنتله عوضله‌مه‌ین بیریدیر:
آواره‌لیگیمدن منی دیوانه سانیر او،
آمما بونو بیلمیر کی، بهشت تک چمنیم وار.
محض بونا گؤره، زهتابی‌نین شئعرلری مهاجیرت ادبیاتی سیراسیندا یئرلشمیر. زهتابی دونیاسیندا وطن قارانلیق و کئچمیشده قالان بیر یئر دئییل، آیدین گله‌جه‌یه مالیک ایشیقلی بیر یئردیر و شاعیر صبا یئلیندن ایسته‌ییرکی اونون طرفیندن او تورپاقلاری اؤپوب بایرام تبریکی دئسین:
اؤپ هر گولون یاناغین، اییله یاسمنلرینی،
دولان قاریش به قاریش لاله‌لی چمنلرینی،
سهندی گز، میشووو اوخشا آشیانیم تک،
اؤپ اونلاری بئشیگیم، هم ده سون مکانیم تک.
اؤپ هر یئری دلی تک، گز آدیمدان اؤپ بیرده،
اگیل بنفشه‌یه، باخ، اؤپ، قوخو بیتن یئرده.
گل ائلچی اول بو کؤنلودن، سلام آپار ائلیمه،
«مبارک اولسون ایلیز» سؤیله هر آچان گولومه.
هله شاعیر گولشن، بعضن موهاجیرلره وطن قدری بیلمه‌ین آداملار دئیه اونلاری قیناییر:
قدرینی بیلمز وطنین بیر چوخو،
تئز ده بو غفلتدن آییلماز اولار؛
تا کی دئشر سینه‌لرین غوربتین
زهرلی تحقیر اوخو؛
اوندا بیلرلر وطنین قیمتین.
و هر آدامین سعادتینی، اؤز دوغدوغو تورپاقدا ایتن بیر گؤوهر دوشونورموش:
یئرسیزدی سعادت دونیانی دولانماق؛
آزادلیق او تورپاقدادیر آنجاق.
لازیمدیر او تورپاقدا ایتن گوهری تاپماق!
سورگون ادبیاتی
زهتابی شئعرلرینی سورگون ادبیاتی کاتاقوریسینده یئرلشدیرمک اولار آما او دا بو شئعرلرین بوتونونو عکس ائتمیر. گولشن اؤزو ایسته‌یرک مهاجیرته گئتمه‌میشدی آما هئچ محکمه و رسمی اورقان طرفیندن ده سورگون ائدیلمه‌میشدی. او اصلینده بیر قاچقین ایدی. گولشن ۲۳ یاشیندا و شاه قوشونو آذربایجانا هوجوم ائتدیگی زامان، وطنین ترک ائتمه‌یه مجبور، بیر قاچقین ایدی. او ۳۲ ایل آلتی آی تامام، دوغما وطنیندن اوزاق قالمیشدی. آما، سورگونلوک داییمی بیر موباریزه‌دیر و سورگون اینسانلار اؤزلرینی موباریزه حالیندا گؤردوکلری اوچون، چوخ دا غمه و کدره قاپیلمازلار. سورگون ادبیاتی داها آرتیق موباریزه ادبیاتیدیر و زهتابی‌نین بعضی شئعرلری ده بو چاغیریشدادیر:
ای، ترک ائله‌ییب ارکی اوچانلار!
ای، باش گؤتوروب هر بیری بیر سمته قاچانلار!
دؤنسز وطنه، محو اولاجاقدیر بو دومانلار.
سئل تک آخیشین، بیرگه گلین دوغما دیاره،
تنها آنانین بلکه ائدک دردینه چاره.
آما شاعیرین بیر چوخ شئعری، غم و کدرله دولو اولدوغوندان، سورگون شئعری کاته‌قوریسینده یئرلشمیر. قدیم شاعیرلر غوربتی عقرب زَهَرینه بنزدیبلر و ادوارد سعید غوربتی داغیدیجی کدر دئمیشدی و منجه گولشن‌ین شئعرلرینه، سورگون و مهاجرت ادبیاتی دئسک، بو زهری و بو کدری اوندان آلیب، اونو سیاساللاشدیریریق. بو ادبیاتی رنگسیز، قوخوسوز و داها یاخشی دئسم رؤیاسیز بیر ادبیاتا چئوریریک. زهتابی غوربتی داغ قدر کدر و داییمی خنجر وصف ائدیر:
غوربتده دئشیر قلبیمی هرگون یئنی خنجر
بیلمیر کی وطنسیز دئییلم من، وطنیم وار.
غوربتده نه ائل وار، نه تانیش وار، نه ده احباب،
غوربتده نه دیلدار، نه بیر شاد ائدنیم وار.
غوربتده وطن مؤحنتی داغدان دا آغیردیر،
غوربتده فقط غم دولو بئیتُ‌الحزینم وار.
هر مؤحنتی آلدیم گؤزومه غوربته دوشجک،
داخمامدا منیم بیر قلمیم، بیر کفنیم وار.
غوربت ادبیاتی
غوربت ادبیاتی تاریخی و نظری کؤکلری اولان، باشقا بیر تئرمینله عوض ائدیله بیلمه‌ین تانینمیش بیر تئرمیندیر و سئوگی و اؤلوم کیمی، ادبیاتین آنا و قدیمی مضمونلاریندان بیریدیر. غوربت ادبیاتی‌نین وطن حسرتی کیمی واقعی فورمو، آذربایجان عاشیق ادبیاتیندا و عرفانی مضمونلاری کلاسیک تورک ادبیاتیندا گؤرونمکده‌دیر. «شاهین زنجیرده و تورکجه‌م منیم سس بایراغیم» عنوانلی ایکی کیتاب شاعیر گولشن‌ین توپلانمیش شئعرلریدیر. بو شئعرلر سانکی یوخو ایله آییقلیق، وطن ایله وطنسیزلیک و آنا ایله آناسیزلیق آراسیندا بیر دونیانی وصف ائدیر. شاعیر هر گئجه یوخودا آذربایجانی قاریش قاریش دولانیر و هر گون بیر داها وطنسیز اولدوغونا اینانیر:
گزدی وطن مولکونو قاریش- قاریش:
اردبیلی، اورمونو، هم دیلمانی،
هشترینی، خالخالی، هم زنجانی،
قزوینی ده کئچدی او،
ساوه نارین سیخدی، سویون ایچدی او،
گؤردو اونو، هم سهند،
زیروه‌سی شیش قارلی میشوو، هم مرند،
هم ساوالان، هم زرند،
گزدی او هم قشقایی، هم افشاری،
هم قومو، هم بیجاری،
کئچدی گؤزل گوللو گولوستانلاری،
مئیوه‌لی توم باغلاری،
سئیر ائله‌دی عرشی اؤپن داغلاری.
گولشن ۳۲ ایل، هر بایرام و هر باهار وطن حسرتینده و داها دقیق دئسک آنا حسرتینده، شئعرلر قوشموش و هامیسیندا غوربت زهرینی خاطیرلادیر:
قوپاریم‌می گؤره‌سن سون واراغین،
کؤهنه ایلین؟
اون‌بئش ایل غوربته بئل باغلاماغین
ثمری زهر کیمی خاطیره‌دیر.
بیر زامانلار، اسپانیانین سورگون شاعیری ماریا زامبرانو «بیز خاطیره ایک» و عرب شاعیری محمود درویش «آنا یوردو… تورپاق دادی» دئمیشدیلر،بلکه گولشن ده، ائله همن خاطیره‌لر، آنا یورد، آنا خاطیره‌سی و تورپاق دادیندان گوج آلاراق دیری قالیب قاییتماغا دیرنمیشدی:
جالاندی گون گونه، آیلار دولاندی، ایل کئچدی،
اون آلتی یاز چیچیگین سولدوروب داغیتدی زامان،
گونشلر اؤپدی سحر شرقی، غربی آخشاملار،
قارالدی شام چاغی مینلرجه صوبح آغارمیشدان،
ولاکین اونلارا حسرت قالیب گؤزوم، کؤنلوم،
وطن هاواسینی اودماقدان اؤترو، تکجه بیر آن
قاییتماق ایسته‌ییرم، گؤزله‌ییر او تایدا منیم!
آنام، ائلیم، وطنیم!
بعضیلری غوربتده یاشایانلاری خاطیره‌لرله دولو آداملار دئمیشلر؛ آما گولشن بو خاطیره‌لرین گئت گئده خیالا چئوریلمه‌سیندن و هرنه‌ینین اونودولماسیندان دانیشیر:
زامان سیلیر نظریمدن دوغولدوغوم او ائوی،
خیال اولور منه تبریز، مراغه، خوی خلخال،
عزیز بو خاطیره‌لردیر حایاتیمز در حال،
قاییتماق ایسته‌ییرم.
بعضیلری غوربتی گئری دؤنولمه‌ین بیر سیاحت آدلاندیرمیشلار. آما گولشنه گؤره، غوربت نه گئری دؤنولمه‌ین ایدی نه ده سیاحت. بلکه ده او قاچماغیندان پئشمان اولوب باشقا ضیالیلارلا بیرگه یانماق آرزولاییر:
اود ایچره یانماغی اوستون توتان ضیالی‌لارین،
شریک اولوب غمینه آتشینده یانماق اوچون،
قاییتماق ایسته‌ییرم.
گولشن‌ین اصلی اؤزللیگی، هر آن ایتمیش بیر وطنه باغلانماقدیر. اونون شئعرلری بیر سئودا ایفاده‌سی، خاطیره‌لر ایفاده‌سی‌دیر. او ظالیملرین قامچی‌سینی دادماغی غوربت زهرینی دادماقدان راحات بیلیرمیش سانکی، بلکه ده تحقیرلردن چانا دویموش شاعیر ایمیش گولشن!
عینادلی فعله ایله قول- قولا دایانماق اوچون،
فلاکتین کدرین غصه‌سین بؤلوشمک اوچون،
سینه‌مله دادماق اوچون زهرینی او قامچیلارین،
قاییتماق ایسته‌ییرم
گؤزله‌ییر او تایدا منیم!
آنام، ائلیم، وطنیم.
به نقل از «آوای تبعید» شماره ۲۳
[۱] – دوغوم: ۱۳۵۸(۱۹۷۹)، مشکین شهر
تحصیلات: مهندس مکانیک حرارت و سیالات
یونیورسیته ایللرینده اولدوز درگی‌سینین مودورو- بولوت درگی‌سینین باش‌یازار و امتیاز صاحیبی- باخیش و اویانیش درگی‌‌‌لرینین یازارلار هئیتی‌نین عضوی- دؤرد ایل عرضینده «اوستاد شهریار» درنه‌یی و اللی‌دن آرتیق کنگره و شعر مراسیم‌لرینین او جومله‌دن اوستاد علی سلیمی، دوکتور زهتابی، ستارخان، ایراندا دیللر و ائتنیکلر کنگره‌لرینن دبیری – آذرتوپراق آدلی غیر دولتی موسسه‌نین قوروجولار هئیتی
هفته‌لیک پیام اورمیه، آیلیق بایرام (زنجان) و هفته‌لیک آناوطن (سلماس) و بیر چوخ درگیلرده یازیلاری یاییملانیب و آنا دیلینده گرامر تدریس ائدیب، ایندیسه چوخلو سانال فضادا کؤشه‌یازیلاری یازماقلا مشغولدور.
