حسن زرهی: براهنی روزنامه نگار ادبی

حسن زرهی:

براهنی روزنامه نگار ادبی

 

تحقیری که روشنفکران ایرانی به علت کودتای سال ۱۳۳۲ متحمل شدند، در اواخر دهه ی ۳۰ و اوایل دهه ی ۴۰ ابتدا از طریق نشریات ادبی و شبه ادبی بود که پاسخ خود را گرفت. ضربه روشنفکری به آن تحقیر کاری بود. بیداری عجیبی به وجود آمد. در این بیداری چند تن نقش اساسی داشتند. از زمره ی این ها میتوان به جلال آل احمد، احمد شاملو، و از نسل یک دهه جوانتر، به فروغ فرخزاد، رضا براهنی، و غلامحسین ساعدی اشاره کرد.

همین گروه است که اولین هسته های حرکت به سوی گفتمان جدید را پایه مینهد. این گفتمان جدید از طریق ترجمه های متعدد که احمد شاملو از مترجمان ایرانی چاپ کرد، و شعر نسل جدیدی که به همت او منتشر شد در جامعه جاری میشود. شاملو در کتاب هفته اش در همین دوره شعرهایی از مهدی اخوان ثالث، م. آزاد (محمود مشرف آزاد تهرانی) منوچهر نیستانی، یدالله رویایی، و رضا براهنی چاپ و منتشر میکند.

جالب است بدانیم که کتاب هفته ی شاملو در حدود ۲۰۰ صفحه و در تیراژی نزدیک به ۳۰ هزار منتشر میشده است.

البته نباید از قدرت پخش و توان مالی کیهان مصباح زاده در این ارتباط غافل ماند.

میخواهم بگویم در واقع ریشه اصلی آن چیزی که بعدها ادبیات متعهد نام گرفت از همان نشریات اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ی ۴۰ نشأت گرفته است. از نشریاتی مانند:

کتاب هفته به سردبیری احمد شاملو

کتاب ماه به سردبیری جلال آل احمد

مجله ی اندیشه و هنر به سردبیری دکتر ناصر وثوقی

آرش به سردبیری سیروس طاهباز

جگن به سردبیری فریدون گیلانی

و مجله ی فردوسی به سردبیری محمود عنایت و بعدها به سردبیری عباس پهلوان. اگر این نشریات نبودند، بخش بزرگی از ادبیات جدی معاصر ایران یا نبود و یا اگر بود به شکل و شیوه و اهمیت آن چیزی که حالا هست نبود. با فاصله ای نه چندان زیاد آثاری مانند نمایشنامه های ساعدی، آثار جلال احمد و نقدهای رضا براهنی در همان مجلات بخت انتشار پیدا میکنند.

بحثهای اصلی ادبی و روشنفکری از اوایل دهه ی چهل در کافه های روزانه و شبانه ی تهران مطرح میشوند. از جمله ی این کافه ها که تامین کنندگان اصلی خوراک فکری و فرهنگی مجلات ادبی و شبه ادبی آن دوره بودند میتوان به کافه فردوسی، کافه نادری (روزانه شبانه) کافه فیروز (بیشتر از بقیه)، و ریویرا، اشاره کرد، در همان زمان میخانه ها هم جمع های شبانه ی روشنفکران را پذیرا بودند، از زمره ی آنها میشود به میخانه “سلمان”، و میخانه “گل رضاییه” و نوشگاههای متعدد خیابانهای استانبول و نادری و خیابان شاه آن زمان اشاره کرد.

برخی از این کافه ها از قدمت بیشتری برخوردار بودند، و از دوران هدایت و یاران ربعه به یادگار مانده بودند. از جمله کافه فردوسی و کافه شمیران.

هدایت سنت کافه نشینی روشنفکران را از پاریس با خود به تهران آورده بود و گروه “ربعه” که سر حلقه ی آن خود او بود، زیر نظر وی در همین دوره به وجود آمد. در این گروه علاوه بر هدایت، بزرگ علوی، مسعود فرزاد، و مجتبی مینوی حضور داشتند. گروهی بود در مقابل گروه دشتی و دیگران، در همین دوره است که اولین نسخه ی پلی کپی بوف کور هدایت در هند منتشر میشود، مجتبی مینوی به لندن میرود و اولین روشنفکری  است که در بی بی سی کار میکند. بزرگ علوی داستانهایش را منتشر میکند و بعد در شمار گروه “پنجاه و سه نفر” دستگیر و زندانی میشود، مسعود فرزاد بیشتر به ترجمه دست میزند، هر چند شعر هم میگوید، آثار هدایت، فرزاد و نیما یوشیج در دوره ی بلافاصله ی بعدی در مجله ی موسیقی که نیما هم در آن شعر و مقاله چاپ میکند منتشر میشود. سردبیری مجله ی موسیقی را (غ مین باشیان) برعهده دارد.

اولین شعرهای نو نیما یوشیج هم در مجله ی موسیقی منتشر میشوند. از جمله شعر غراب او. یکی از کتابهای اساسی نقد جدید که “ارزش احساسات” نیما باشد در همان مجله ی موسیقی اول بار چاپ میشود. صادق هدایت و مسعود فرزاد هم وغ وغ ساهاب را در همان مجله چاپ میکنند. یکی از قطعات وغ وغ ساهاب ها طنز گزنده ای است از هدایت بر شعر نویی از نیما، نیمای رند، پیش از آن طنز، در نامه ای که به هدایت نوشته، اشتباهات قصه های کوتاه او را یکایک برشمرده است.

آن سوابق که از میخانه ها و کافه ها شروع شده بود و از هدایت و علاقه ی او به کافه نشینی سرچشمه میگرفت، بعدها به نسل بعدی و کافه های دیگر گسترش یافت. یکی از آیین های اصلی روشنفکری در ایران کافه نشینی است. جالب است بگویم که کیهان حسین شریعتمداری پس از انتشار متن ۴۰ نفره نویسندگان در سال ۶۱ــ۱۳۶۰ که در پیوند با زلزله رودبار بود، و نوعی منشور نویسندگان پس از انقلاب محسوب میشد، و امضاهای آن توسط گروه ۵ نفره براهنی، بهبهانی، گلشیری، مجابی، و دولت آبادی گرد آمد. نیم قرن بعد از سنت کافه نشینی روشنفکران در ایران، اهانت نامه ای در جواب آن متن و امضاها نوشت به نام “ویت کنگ های کافه نشین” و دکتر براهنی جوابی به آن جسارت کیهان داد که در کیهان شریعتمداری و شهروند شماره اول ۱۵ سال پیش چاپ شده است. براهنی در آن مقاله از جمله نوشته بود، هر نویسنده ای که از امروز به بعد به قتل برسد، حتی اگر در تصادف و یا به هر شکل و شیوه ی دیگر، حتی اگر من کشته شوم و یا حتی به مرگ ظاهرا عادی بمیرم قاتل همه ی ما کیهان است. . .

اینها را به اشاره آوردم که دو سنت توامان کافه ها و روزنامه ها و اهمیت انکار ناپذیر آن دو را در ادبیات جدی معاصر ایران یادآوری کرده باشم.

اما براهنی روزنامه نگار ادبی:

من پیش از این هم به حرمت و اهمیت روزنامه نگاری ادبی و ادیبانه و تفاوتهای آن با روزنامه نگاری سنتی اشاره کرده ام، و حتی آن را هنر روزنامه نگاری نام نهاده ام. در اینجا قصد دوباره پردازی به آن مقاله ی منتشر شده را ندارم. اما از مثال های اصلی آنچه در آن مقاله بدان پرداخته ام آثار دکتر براهنی است.

اولین نوشته های دکتر براهنی در کتاب هفته کیهان اوایل دهه ی چهل و مجلات دیگر همان زمان منتشر میشوند، مقاله هایی درباره ادبیات و شعر و ترجمه. سردبیرهای این مجلات اهمیت دارند و عبارتند از:

کتاب هفته: احمد شاملو

کتاب هفته: دکتر حاج سید جوادی (علی اصغر)

آرش: سیروس طاهباز

آناهیتا: غلامحسین ساعدی

جگن: فریدون گیلانی

فردوسی: دکتر محمود عنایت

و تقریبا همه ی نویسندگان و شاعران کشور با این مجلات همکاری میکنند. بعد فردوسی پهلوان و خوشه ی شاملو، و جهان نو که به سردبیری براهنی چاپ میشود، و انتقاد کتاب، که به سردبیری ساعدی منتشر میشود به اینها اضافه میشوند و بعد گاهنامه ها میآیند که هر یک سرگذشت جداگانه خود را دارند.

در نیمه ی اول دهه ی چهل سال (۱۳۴۵) براهنی سردبیری مجله ی “جهان نو” را برعهده میگیرد، ۸ شماره از این مجله که پیش از سردبیری براهنی به شکل روزنامه منتشر میشد، در قطع مجله چاپ میشود. همکاران اصلی براهنی در این هشت شماره (پنج مجلد)، آل احمد و ساعدی هستند.

براهنی در آن مجله اشعاری از ازرا پاوند و رابیندرانات تاگور را نیز ترجمه و منتشر میکند.

در همین دوره است که براهنی با نامهای مستعار شعر چاپ میکند. نامهای مستعاری که دیگر حتی خود آنها را به یاد نمیآورد. در اوایل سالهای دهه ی چهل محمد زهری مسئولیت صفحه ی شعر مجله ی فردوسی به سردبیری محمود عنایت را دارد و از سال ۱۳۴۳ بخش ادبی مجله به براهنی واگذار و او مسئول این بخش میشود. در همین سال است که فردوسی کارش را با سردبیری عباس پهلوان آغاز میکند، و مقاله های ادبی و جدی براهنی از این دوره در فردوسی چاپ میشوند.

براهنی در زمان خدمت سربازی و چند ماهی بعد از آن، با غلامحسین ساعدی در احیای مجله ی “آناهیتا” که سردبیری آن را ساعدی برعهده گرفته بود همکاری میکند. ساعدی تعدادی از شعرها و ترجمه های براهنی را در این مجله چاپ میکند.

مقاله ی براهنی درباره “ای. ای کامینگز” شاعر اولترا مدرن آمریکایی در همان یکی دو سال اول دهه ی چهل در این مجله چاپ میشود. آغاز آشنایی براهنی و ساعدی با سعید‌ سلطانپور مربوط به این دوره میشود.

البته پیش از فردوسی نیز پاره ای از مقاله های دکتر براهنی در نشریه های “هیرمند” خراسان به سردبیری محمدرضا شفیعی کدکنی، و مجله ی دانشکده ی ادبیات تبریز به سردبیری دکتر منوچهر مرتضوی چاپ شده اند. از مجله های دیگری که مقاله های دکتر براهنی را چاپ میکند در آن دوران مجله ی روشنفکر است. اگر اشتباه نکنم به سردبیری پرویز نقیبی. مجله ای که مسئول صفحه ی ادبی آن فریدون مشیری بود، و آن شعر جنجال برانگیز فروغ که به تظاهرات و اتفاقات قم ختم شد در همان مجله و چند سالی پیش از آن دوران  چاپ شده است.

از ۴۳ به بعد براهنی به طور متمرکز در فردوسی مقاله چاپ میکند، و همزمان در نشریات دیگری مانند انتقاد کتاب به سردبیری غلامحسین ساعدی، اوایل دهه ی پنجاه ویژه های ادبی و فرهنگی اطلاعات به سردبیری جواد مجابی، و حتی پیش از آن مجله ی “جگن” به سردبیری فریدون گیلانی مقاله و مطلب و شعر و ترجمه از براهنی به چاپ رسانده است. این مجله ها شعرهای براهنی را پیش از نشر کتاب شعر او “آهوان باغ” چاپ کرده اند.

در همان سالهای اوایل دهه ی چهل است، که براهنی در مجله ی آرش به سردبیری سیروس طاهباز اولین ترجمه الیوت را با نام “سرود عاشقانه جی الفرد پروفراک” چاپ میکند.

اولین ترجمه های اشعار ازرا پاوند هم در مجله ی آرش و به همت براهنی در همان سالها منتشر میشوند. از آثار دیگر براهنی که در آرش چاپ میشود میتوان به ترجمه ی منتخبی از اشعار شاعران ارمنی ایران اشاره کرد.

در مجله ی جگن گیلانی، براهنی مقاله ی “افسانه سیزیف” آلبرکامو را که مقاله ی فلسفی است ترجمه و چاپ میکند. و نیز یادداشت های روزانه ی شارل بودلر شاعر بزرگ فرانسوی را که در آن شاعر میگوید:‌”هنر نوعی فاحشگی است”. در همان مجله براهنی منتخبی از اشعار “لورکا” شاعر بزرگ اسپانیایی را ترجمه و چاپ میکند.

در جگن گیلانی، چندین شعر از براهنی، منجمله “اهورا”، چاپ شده است.

در همین سالهاست که سیروس طاهباز، براهنی، و ساعدی در خانه ی براهنی در خیابان حقوقی و خیابان آمل در شمیران قدیم جمع میشوند و مشورت میکنند که در مجله هایی که آن زمان توسط آنها و یا با همکاریشان منتشر میشد چه چیزهایی را چاپ کنند.

در این دوره است که شعرهای جدی براهنی در آرش منتشر میشود، شعرهایی که بعدها کتابهای “آهوان باغ” و “شبی از نیمروز” را تشکیل میدهند.

آهوان باغ براهنی (کتاب اول او) و لال بازیهای ساعدی، با سرمایه سیروس طاهباز منتشر میشوند. که دیرتر ساعدی و براهنی سرمایه طاهباز را به او برمیگردانند.

کتاب شعر دوم براهنی منظومه ی “جنگل و شهر” به پیشنهاد جلال آل احمد توسط همان انتشاراتی که چاپ دوم “زن زیادی” آل آحمد را چاپ کرده بود چاپ و منتشر میشود، همان ناشر یکی از نمایشنامه های ساعدی را هم با حمایت آل احمد منتشر میکند. در همین دوره است که بر اثر جلسات و گردهمایی مجلات و کافه نشینی های روشنفکران دو نسل از شعر ایران از جمله براهنی (که آن دوره افسر وظیفه بود و از سربازخانه به آن نشست ها میرفت)، فروغ فرخزاد، سیمین بهبهانی، هوشنگ ابتهاج، مهدی اخوان ثالث، نادر نادرپور، یدالله رویایی، منوچهر آتشی در انجمن ایران و آمریکا جلسات و نشستهایی را به وجود میآورند.

در همان زمان اولین مجموعه شعر منوچهر آتشی به همت رضا سیدحسینی به نام “آهنگ دیگر” منتشر شده است.

دو سال پیش از آن “هوای تازه” شاملو چاپ شده است و در سال ۴۰ــ۳۹  “بر جاده های تهی” رویایی درآمده است. و حدود ۶ ماه بعد “آهوان باغ” براهنی درمیآید.

در نشستهای انجمن ایران و آمریکاست که قرار میشود گزیده ای از شعرهای شاعران ایران توسط براهنی ترجمه و در همان انجمن خوانده و بعد منتشر شود.

از آن جلسات عکسی هست که در آن رویایی، براهنی و نادرپور حضور دارند. در همین نشست انجمن ایران و آمریکاست که از دکتر محمود عنایت به عنوان روزنامه نگار برجسته تقدیر میشود، و نادر نادرپور درباره او به تفصیل سخنرانی میکند.

علاوه بر همکاری ادبی براهنی با کتاب هفته شاملو، در سالهای اولیه دهه چهل هنگامی که براهنی افسر وظیفه بود، جلال آل احمد از او میخواهد به کتاب “ماه” که زیر نظر او و سیمین دانشور درمیآید، مطلب بدهد. تا مطالب براهنی چاپ شود، مجله به علت چاپ “غربزدگی” تعطیل شده است. شعرهای براهنی، و رمان کوتاهی که او از “سنت اگزوپری ترجمه کرده، تحویل دکتر علی اصغر حاج سید‌جوادی و دکتر خبره زاده میشود که پس از رفتن شاملو از کتاب هفته، سردبیری آن را بر عهده گرفته اند.

همان زمان است که آل احمد تصمیم میگیرد غرب زدگی را به صورت کتاب و مخفیانه منتشر کند.

همه ی این اشارات در دور تند، برای بیان موضوعی است که نقش کلیدی و اصلی مطبوعات را در زمینه ی  ادبیات جدی و اصلی معاصر ایران نمایان میکند. آنچه نام بردم و از مهمترین آثار ادبی ایران امروز محسوب میشوند، از همان سنتهای روزانه و شبانه ی کافه ها و از دل همنشینی نویسندگان و همکاران همان مجله ها و روزنامه ها درآمده است. کارنامه ی براهنی در امر روزنامه نگاری ادبی هم درخشان است. به قول گابریل گارسیا مارکز نویسنده ای که روزنامه نگاری نکرده باشد خود را از یکی از زیباترین تجربه های نویسندگی  که خمیر مایه اصلی ادبیات میتواند باشد محروم کرده است.

 

آنچه آمد گزیده ای از گفت و گوی در حال انجام من با دکتر براهنی در کسوت روزنامه نگار ادبی است، دامنه ی این گفت و گو بسیار گسترده است و خود کتاب خواندنی؛ از خاطرات روزنامه نگاری براهنی است. امیدوارم به زودی مجال انتشار یابد.

 

متن سخنرانی حسن زرهی در مراسم بزرگداشت دکتر رضا براهنی ۲۵ جون ۲۰۰۵ ــ دانشگاه تورنتو

به نقل از “آوای تبعید” شماره ۳۲