ا. مازیار ظفری به یاد اَبی انوری و دفتر هنر و ادبیاتش “بیدار”
ا. مازیار ظفری
به یاد اَبی انوری و دفتر هنر و ادبیاتش “بیدار”
اَبی انوری در بهمن ماه ۱۳۲۴ خورشیدی در تهران زاده و پنجاه و اندی سال پیش از ایران خارج شد. او بیشینه‌ی زندگی‌اش را در شهر کُلن سپری کرد. به زبان فارسی و آلمانی شعر می‌سرود. نوجوان بود که با آثار بالزاک، ویکتور هوگو، ادگار آلن پُو و فرانتس کافکا آشنا شد. در چهارده سالگی «مسخ» آلبرت کامو را خواند. با خواندن شعری از نیما یوشیج و سپس آندره برتوُن جهانی نو در برابرش آشکار شد که می‌توانست در آن آزادانه بیندیشد و بسراید. نخستین دفترشعرش «چشمه‌ی شب»(۱) را به دو زبان فارسی و آلمانی در ۲۹ سالگی منتشر کرد. یازده سال پس از آن دومین دفتر شعرش را به نام «پنجره»(۲) به زبان‌های فارسی و آلمانی با طرح‌ها و خوشنویسی جمال بخش‌پور در چاپخانه‌ی «اُریِنت» چاپ نمود. دفترهای دیگر شعرش همه به زبان آلمانی که شامل «بازی واژگان»(۳)، «روان نیلی»(۴)، «پرنده‌ی خورشید»(۵) و «شب پنهان» (۶) می‌شد، انتشارات «فوندامِنتال» منتشر کرد. انتشارات «رالف لیبِه» کارهای پسینش را از جمله «حرف رقصان»(۷)، «پر سیاه»(۸)، «آواز زاغان»(۹)، «پرواز سپید»(۱۰)، «عقربه‌ی سرد»(۱۱) و «اشک‌های کور»(۱۲) چاپ و پخش کرد.
کمال ارس در پس‌گفتاری که بر دفتر شعر دوزبانه‌ی «چشمه‌ی شب» نوشته است، ابی انوری را از نمایندگان نسل سوم شاعران پارسی‌گو می‌داند.(۱) او می‌نویسد: «شعر اَبی انوری علاوه بر تصاویر و استعاره‌های خاص خود، عناصر بسیاری از ادبیات کلاسیک فارسی را نیز در بر گرفته چون روز و شب یا نور و سایه و در این حال و هوا و با این تضادها زندگی می‌کند. انوری سرگردانی‌ست میان دو فرهنگ.» شعر ابی انوری از سرگذشتش سرچشمه می‌گیرد. آواره‌ای در سرزمینی بیگانه، شعرهای او اغلب درباره‌ی آینده‌ای بهتر است که گرما و امید را به آن پیوند می‌زند ولی لحظات غم‌انگیز بسیاری به شعرهای او نیز راه پیدا می‌کنند. احساسات و عواطفی ویژه در لحظه‌های تنهایی، در شب، در باران یا در طبیعت نقطه‌ی آغاز بسیاری از سروده‌های او می‌شوند. دیتلیند شاک ساختار جدید شعر آلمانی اَبی انوری را در پیش‌گفتاری که بر کتاب «پنجره» نوشته است در تکرار بند آغازین شعر وی می‌داند که گوهر شعرش را در پایان بازمی‌تاباند.(۲) او می‌نویسد: «انوری بدون جدایی از میراث ادبی خود، شکل جدیدی را به وجود آورده است که در آن اندیشه‌های شبانه‌ی وی جایگاهی مناسب و گویا پیدا می‌کنند. شعرهای او کوتاه و بُران هستند.» اَبی انوری شعر خیام را دوست داشت چرا که اندیشمند رباعی‌سرای ایران در روزگاران خویش زنجیرهای دینی و اجتماعی را پاره کرده و خود را از قید و بندهای خِرَدگُریز رهانیده بود.
اَبی انوری بیش از سی سال با همسرش هِلگا پیوند زناشویی داشت و در خانه‌ی مشترکشان در شهر کلن که چون گالری نقاشی بیشتر دیوارهای آن با کارهای جمال بخش‌پور تزیین شده بود، زندگی آرام و آهسته‌ای را می‌گذراند. پس از مهاجرتم به ایالات متحده‌ی آمریکا چندین بار همدیگر را در آمریکا و آلمان دیدار کردیم و نامه‌نگاری داشتیم. واپسین بار در پاییز ۱۳۹۶ به دیدارشان در شهر کلن رفتم و در زمستان ۱۳۹۸ بود که آخرین نامه‌شان را دریافت کردم. در سال نخست همه‌گیری کُرونا چند بار تلفنی از حال یکدیگر جویا شدیم تا اینکه نامه‌ای را همراه با واپسین دفتر شعرش «اشک‌های کور» از ناشر آلمانی‌اش دریافت کردم که مرا از درگذشتش در نخستین روزهای فروردین ۱۴۰۱ آگاه ساخت. هِلگا در تابستان ۱۴۰۰ درگذشته بود.
باری، بپردازم به دفتر هنر و ادبیات “بیدار” که اَبی انوری و حسن طاهباز این گاهنامه‌ی ادبی را در شهر کلن منتشر می‌کردند. طرح‌ِ جلد و گرافیک «بیدار» کار جمال بخش‌پور بود. من نیز در دوره‌ی نخست “بیدار” همکاری‌ام را با آنها آغاز کردم. دوره‌ی نخست «بیدار» در شش شماره ازتابستان ۱۳۶۰ آغاز شد و تا تابستان ۱۳۶۵ ادامه یافت. شعرها، داستان‌ها و نوشته‌های پراکنده‌ی اَبی انوری را می‌توان در شماره‌های “بیدار” مطالعه کرد.
مطالب دوره‌ی نخست “بیدار” را به ترتیب در زیر آورده‌ام:
شماره‌ی ۱ در ۶۴ صفحه
سرآغاز با نثری از برزویه‌ی حکیم
شعرهایی از نیما یوشیج (تا صبح دمان …)، سهراب سپهری (ندای آغاز)، حسن طاهباز (غوغای هرگز)، ابی انوری (شهر بنگیان)، حافظ (در نظربازی ما بی‌خبران …)، گوته («بی‌پایان» ترجمه‌ی هوشنگ مقدسی) و برتولت برشت («هنگام خواندن اوراس» و «دیرآمده» ترجمه‌ی م. فرهانی)
داستان‌هایی از ابراهیم گلستان (ماهی و جفتش)، ابی انوری (هجوم کلمات)، فرانتس کافکا ( «عزیمت» ترجمه‌ی حسن طاهباز) و والتر شنوره («هدیه» ترجمه‌ی حسن طاهباز)
قسمت‌هایی از سخنرانی آلبرت کامو (ترجمه‌ی م. فرهانی)، الف کمالی (نگاهی کوتاه به هنر و مسائل اجتماعی) و والتر شنوره («هدیه» ترجمه‌ی الف کمالی)
کاریکاتورهایی از توماس م. بونک و ایوان اشتایگر
شماره‌ی ۲ در ۷۲ صفحه
سرآغاز با نثری از محمد غزالی توسی
شعرهایی از مولانا (داد جاروبی به دستم …)، اسماعیل شاهرودی (باغستان سبز)، فروغ فرخزاد (تنها صداست که می‌ماند)، حسن طاهباز (دقیقه‌ی زخم بزرگ)، ابی انوری (جدال رنگ‌ها) و اریش فرید ( «بازی»، «کردارها» و «نامعلوم» ترجمه‌ی ابی انوری، حسن طاهباز و الف کمالی)
داستان‌هایی از ابی انوری (یک قصه برای بچه‌ها) و جلال آل احمد (وسواس)
نوشته‌های دیگر از ابی انوری (اسماعیل شاهرودی: شاعری دردمند)، حسن طاهباز (پس از پانزده سال …) نوشته‌ها و گفته‌های فروغ فرخزاد، پ. عابدی (درباره‌ی اریش فرید)، قسمتی از سخنرانی پابلو پیکاسو (ترجمه‌ی ناشناس)، الف کمالی (یادداشتی بر «وسواس») و گئورگ لوکاچ («محتوا و شکل» بخش نخست، ترجمه‌ی مهرداد رامین)
عکس‌هایی از اسماعیل شاهرودی و فروغ فرخزاد، طرحی از اریش فرید و تصویری از پابلو پیکاسو
شماره‌ی ۳ در ۷۲ صفحه
نثری از ابوالحسن علی بن زید بیهقی
شعری از نظامی گنجه‌ای (جنبش اول که قلم برگرفت …)
داستانی از صادق چوبک (قفس)
نوشته‌های دیگر ازحسن طاهباز (پاول سلان، شاعر «فوگ مرگ»)، ابوالحسن صالحی (موسیقی ایرانی: ردیف دستگاه‌ها)، تورج پدرام (راینر ورنر فاسبیندر) و گئورگ لوکاچ («محتوا و شکل» بخش دوم، ترجمه‌ی مهرداد رامین)
عکس‌هایی از پاول سلان و راینر ورنر فاسبیندر
شماره‌ی ۴ در ۷۲ صفحه
سرآغاز با نثری از قصه‌ی یوسف
شعرهایی از ناصرخسرو قبادیانی (حکیمان را چه می‌گویند …)، احمد شاملو (هنوز در فکر آن کلاغم …)، حسن طاهباز (سه سرود برای صاد)، رحمن حسنی‌پور (و امروز نبودن را) و اکبر ذوالقرنین (خواب پنجره)
داستانی از ابی انوری (گزارشی کوتاه و ناقص از قول پسرم)
گفته‌ها و نوشته‌هایی از احمد شاملو درباره‌ی شعر و خودش، دو نامه ازفریدریش انگلس (مترجم آ. م.) و نوشته‌ای از مهدی سررشته‌داری (در باب اکسپرسیونیسم)
دو طرح از بورکهارت بوتو و تصویر «فریاد» اثر ادوارد مونک
عکسی از احمد شاملو
شماره‌ی ۵ در ۷۲ صفحه
سرآغاز با نثری از شیخ فریدالدین عطار
شعرهایی از سعدی (خرما نتوان خورد از این خار که کشتیم …)، اَبی انوری (کودکان خسته‌ی باران) و هانس ماگنوس انتسنزبرگر («به خواب آلودن» و «وصیت» ترجمه‌ی حسن طاهباز)
داستان‌هایی از بهرام صادقی (داستان برای کودکان) و فرانتس کافکا («ماجرایی کهنه» ترجمه‌ی آ. م.)
«در باب اکسپرسیونیسم»، مقدمه‌ی کتاب «زیبایی‌شناسی و سیاست» نوشته‌ی فرانسیس مالهرن، پری اندرسون و رادنی لیوینگستون (ترجمه‌ی مهدی سررشته‌داری) و یورگن و. گوته («درونکاوی در ادبیات» ترجمه‌ی عبدالرضا مجدری)
عکس‌هایی از هانس ماگنوس انتسنزبرگر و بهرام صادقی و تصویری از سعدی اثر جمال بخش‌پور
شماره‌ی ۶ در ۷۲ صفحه
سرآغاز با نثری در صفت دریا و عشق راما ترجمه‌ی نقیب خان و عبدالقادر بداونی
شعرهایی از حکیم ابوالقاسم فردوسی (زاری کردن رستم بر سهراب)، حسن طاهباز (پرتاب)، ابی انوری (میلاد) و ویلیام کارلوس ویلیامز («گل سرخ» و «کردار» ترجمه‌ی ا. مازیار ظفری)
داستان‌هایی از غلامحسین ساعدی (قصه‌ی اول) و هاینریش بُل («حمله» و «بازدید از دهکده» ترجمه‌ی آ. م.)
نوشته‌های دیگر ازابی انوری (یادی از ساعدی) و آ. م. (سخنی به عنوان مقدمه درباره‌ی دو داستان از هاینریش بُل)
عکس‌هایی از ویلیام کارلوس ویلیامز، غلامحسین ساعدی و هاینریش بُل و چهار طرح از هلموت آیشنر
دوستی دیرینه‌‌ی اَبی انوری با م. طاهر نوکنده انگیزه و محرک انتشار دوره‌ی دوم «بیدار» شد، کوشش نوینی که آثار شاعران و‌نویسندگان درون ایران را در کنار دست‌اندرکاران پارسی‌زبان خارج از ایران در کلن منتشر می‌کرد. خرج چاپ و نشر دفتر را اَبی و هِلگا بر عهده گرفتند. دوره‌ی دوم “بیدار” در پنج جلد از تابستان ۱۳۶۷ آغاز شد و تا تابستان ۱۳۷۸ ادامه یافت. بیشینه‌ی مطالب این ده شماره حاصل کار و کوشش م. طاهرنوکنده بود، که در تهران گردآوری و با سرپرستی اَبی انوری و حسن طاهباز در کلن چاپ و منتشر می‌شد.
مانا روانبُد چند سال پیش مطلبی درباره‌ی دوره‌ی دوم “بیدار” در وبلاگش نوشته است که در اینجا می‌آورم.(۱۳) مطالب بی‌ذکرِ شماره‌ی دفتر ردیف شده‌اند: (توضیحات در پرانتز از روانبد ماناست)
۱) دست آخر نوبت کلاغ است – داستانی از ایتالو کالوینو، به ترجمه‌ی هوشنگ سبقتی (همو که گزینه‌ی شعرهای هوراس را به یاریِ م. طاهر نوکنده ترجمه کرد و از انتشارات دوست چاپ شد.)
۲) جمالزاده و «یکی بود و یکی نبود»- مقاله‌ای از ا. بولتنی‌کوف، ترجمه‌ی حسن طاهباز. (در واقع مقدمه‌ای بر ترجمه‌ی این کتاب جمالزاده به زبان روسی، روشن و زیبا.)
۳) شعر و سیاست – مقاله‌ای از ه. م. انتسنزبرگر، ترجمه‌ی ا. مازیار ظفری.
۴) بعد از مدرسه – داستانی از م. طاهر نوکنده.
۵) منوچهر صفرزاده (چهره‌ی یک نقاش)- مقاله‌ای از م. طاهر نوکنده (در معرفیِ منوچهر صفرزاده، با تصاویری از نقاش، و نثری پرتپش)
۶) سه شعر از رافائل آلبرتی – ترجمه‌ی سیامک مهاجر با طرحی از جمال بخش‌پور.
۷) شعرهایی از گئورک تراکل – ترجمه‌ی محمدجواد نوید.
۸) شعری از حسن طاهباز- با این آغاز: ( زن رفت / مرد رفت / و در فکر فردایی ما / اینک، / فرار، با زخم زیبا می‌گریزد…)
۹) نقش‌بندان – داستانی از هوشنگ گلشیری.
۱۰) نمایش «مده‌آ» – از داریو فو، ترجمه‌ی م. بهروزیان.
۱۱) نویسنده و خیال‌پردازی – مقاله‌ای از زیگموند فروید، ترجمه‌ی ا. مازیار ظفری.
۱۲) پدر آینده – داستانی از سال بلو، ترجمه‌ی شیرین شریف‌زاده
۱۳) بیدارخوابی – نمایشی از داریو فو، ترجمه‌ی م. بهروزیان
۱۴) یادداشتی بر «سیاسنبو» – پرویز زاهدی (یادداشتی بر مجموعه داستان «سیاسنبو» محمدرضا صفدری، داستان‌نویسِ گوشه‌نشسته‌ی گوشه‌گزیده‌ی خلوت‌دوستِ جنوبی که غریب مانده در این فضای جوان‌زده‌ی نورسیده‌های بی‌خبر.)
۱۵) وسوسه‌ی گاوخونی – م. طاهر نوکنده (مروری تفسیری بر «گاوخونی» جعفر مدرس صادقی، شرح ساختار کار و نواقص آن.)
۱۶) معرفی کتاب مناره‌ها و آسمان – م. طاهر نوکنده (منتخب داستان قرن بیستم فارسی، ترجمه به ایتالیایی از فیلیپو برتوت‌تی.)
۱۷) نقدی بر نمایشگاه منوچهر صفرزاده – م. آزاد (نمایشگاه خصوصی در منزل شخصی نقاش، اغلب نامعمول و آشنا)
۱۸) شعرهایی از یدالله رؤیایی، حسن عالیزاده، رضا زاهد، محمد حقوقی، م. آزاد، منوچهر یکتایی، اسماعیل خویی و منوچهر آتشی …
۱۹) حاکیِ ماورا – فارسیِ بیژن الهی از نابوکُف (سه فصل نخست Transparent Things که بعدها فصل اول آن در «این شماره با تأخیر ۶» بازنشر شد.)
۲۰) زندگی‌نامه‌ی هدایت – حسن طاهباز. (به همراه نقاشی‌های هدایت، نخستین پیداییِ نقاشیِ مدرن به واقع).
۲۱) چشم‌اندازی از سال‌های ۱۳۳۸-۱۳۵۷ (گذشته‌نگاری برای داوری و شناخت شعر امروز ایران)، یاران جُنگ اصفهان. م. طاهر نوکنده (متنی بلند، جستاری چهارپاره، بیشتر از صد صفحه، در شناخت و نقد شناختِ یاران جُنگ اصفهان، مش‌صفر، فضاهای نقاشی ایران، شکل‌های شعر نیمایی، خاطرات و تصویرهای اصفهان، پیوندانی بلند با توضیح سبک و فرم‌های هنری، ساختار و بازنمایی و نثری پرتپش)
۲۲) حرفه‌ی من – مقاله‌ای از گینزبورگ و ترجمه‌ی م. طاهر نوکنده (که بعد در کتاب «خانه‌ی لب دریا» آمد)
۲۳) چهره‌ی یک نقاش (قاسم حاجی‌زاده) – م. طاهر نوکنده
۲۴) آغاز داستان‌نویسیِ فارسی – قاسم هاشمی‌نژاد (بازنشر متنی از ایشان که در کتاب «بوته بر بوته» سه‌باره منتشر شد، بار دومش در مجله سینما و ادبیات)
۲۵) آخرین تعلیمات – (داستانی بلند از کاظم رضا، داستان‌نویسِ عجیب و غریب و غریب‌مانده‌ی زنده‌ی ایرانی که با هر چه من می‌شناسم غریبه است و از من آشناتر، که شاید روزی اقتضای احوال عده‌ای کند از قِبلِ کارهای چاپ‌نشده‌اش اسمی در کنند و تا زنده است کسی یادش نیست گوشه‌ی این پایتخت کاظم رضا، سردبیر اولین و تنها مجله‌ی تخصصی داستان نویسیِ فارسی: «لوح»، زندگی می‌کند و کتاب‌هایش اجازه‌ی چاپ ندارند و اصلن از ۱۳۶۰ به این طرف کجاست؟ کاش از داستان‌هایی که این‌ور و آن‌ور روی اینترنت یافتنی‌ست مجموعی حاصل می‌شد.)
۲۶) دو نمایشنامه‌ی رادیویی – قاسم هاشمی‌نژاد
۲۷) مجاز می‌نماید – داستانی از چزاره پاوزه، ترجمه‌ی آریایی-نوکنده
۲۸) سه ترجمه با دو ذیل – بیژن الهی (که همان تکه‌های معروفِ «در جستجوی زمان از دست رفته» پروست باشد و «رن» هولدرلین و تکه‌ای از «مکبث» شکسپیر، با دو ذیل بر پروست و هلدرلین، شامل یک نامه از عزیزه عضدی.)
۲۹) تاریخچه‌ی ایران‌شناسی – پیه‌مونته‌زه، ترجمه‌ی هوشنگ سبقتی. (پیه مونته‌زه، وابسته‌ی فرهنگیِ سفارت ایتالیا، ایران‌شناس، زنده‌دل)
۳۰) شراب حافظ – اسکارچی‌یا- زیپولی، ترجمه‌ی رضا قیصریه
۳۱) بکت تنها با او سخن گفت – کلادیو گاتّی، ترجمه‌ی م. طاهر نوکنده (مصاحبه با تنها کسی که در باب زندگیِ شخصی با بکت حرف زده است.)
۳۲) طرح و نقاشی‌هایی از: رعنا فرنود، سعید شهلاپور، شیرین نشاط، فریدون مام‌بیگی، نصرت‌الله مسلمیان، علیرضا اسپهبد، شهلا حبیبی، مجتبی سیادتی، قاسم حاجی‌زاده، صادق هدایت، پروانه اعتمادی، شهلا حسینی، علی گلستانه و منوچهر صفرزاده.
در پایان این نوشتار سه نمونه از شعرهای اَبی انوری را برگزیده‌ام. «میلاد» به زبان فارسی سروده و به جمال بخش‌پور پیشکش شده است.(۲) دو شعر دیگر، «آواز زاغان»(۹) از دفتر شعری به همین نام و «اشک‌های کور»(۱۲) از واپسین دفتر شعرش، به آلمانی سروده شده‌اند و به فارسی برگردانده‌ام.
میلاد
با شاخ‌های پیچیده در خودش
بر آینه می‌کوفت؛
می‌کوفت آینه بر شاخ.
می‌روبید
می‌کوبید
بسته در گودال
گودال مضطرب ساعت.
دو پستانش
فروشده درهم،
بر شانه‌اش غولی
در چشم‌ها دو غول دیگر.
در استخوان باد
گاوی زایید
با شاخ‌های پیچیده در ساعت.
آواز زاغان
بر پشت بام‌ها
زاغان می‌روند.
شلوغ
و پَرپَرزنان.
بر پشت بام‌ها
زاغان می‌روند.
اشک‌های کور
شب
شُسته از اشک
برهنه در آستانه ایستاده.
چشمانش خالی‌ست.
شب
شُسته از اشک
برهنه در آستانه ایستاده.
پانویس‌ها:
(۱) Abi Anwari. Quelle der Nacht. Edition Orient, Meerbusch 1985. ISBN 9-7839228-25-7
(۲) Abi Anwari. Fenster. Edition Orient, Meerbusch 1996. ISBN 3-922825-59-1
(۳) Abi Anwari. Das Wort spielt. Edition Fundamental, Köln 2003
(۴) Abi Anwari. Blaue Seele. Edition Fundamental, Köln 2006
(۵) Abi Anwari. Sonnenvogel. Edition Fundamental, Fulda 2008
(۶) Abi Anwari. Versteckte Nacht. Edition Fundamental, Fulda 2009
(۷) Abi Anwari.Tanzender Buchstabe. Verlag Ralf Liebe, Weilerswist 2012
(۸) Abi Anwari. Schwarze Feder. Verlag Ralf Liebe, Weilerswist 2014
(۹) Abi Anwari. Ruf der Raben. Verlag Ralf Liebe, Weilerswist 2016
(۱۰) Abi Anwari. Weißer Flug. Verlag Ralf Liebe, Weilerswist 2018
(۱۱) Abi Anwari. Kalter Zeiger. Verlag Ralf Liebe. Weilerswist 2020
(۱۲) Abi Anwari. BlindeTränen. Verlag Ralf Liebe, Weilerswist 2022
(۱۳) http://mana-ravanbod.blogspot.com/2014/04/blog-post_12.html?m=1
به نقل از “آوای تبعید” شماره ۳۵
