س. سیفی: دنیاهای جدّ و هزل سعدی

دنیاهای جدّ و هزل سعدی

 

“دنیاهای جدّ و هزل سعدی” تازه‌ترین اثر س. سیفی است که از سوی “باشگاه کتاب” منتشر شده است. در پیشگفتار آن آمده است:

باور و دنیای فکری سعدی را باید از سروده­ها و نوشته­هایش بازجست. اما این دنیای فکری، اندیشه­ای یک دست را پیش روی مخاطب خود نمی­گذارد. دوگانه گویی و دوگانه نویسی چتر خود را تا هر جایی از آثار سعدی که بگویی می­گستراند. توضیح و تأویل­ شایسته از همین دوگانه گویی­ها می­تواند در روشنگری از باور و اندیشه سعدی به یاری ما بشتابد.

او گاهی غزل می­سراید و نقشمایه­ای از عارف را بازی می­کند. گاهی نیز در فضایی از طنز اجتماعی حکایت­های گلستان و بوستان را می­نویسد و می­سراید. حتا آنگاه که لازم ببیند ایفای نقشی از سیاستمدار کارکشته را در متن نصیحه­الملوک به پیش می­برد. سرآخر هم هزل می­نویسد که از نوشته­های جدّ او چیزی کم نمی­آورد. چون در نگاه سعدی هزل همان جدی است که نویسنده واکاوی از متن و دورنمایه­ی اصلی آن را، به خواننده­ای تیزبین وامی­گذارد.

دنیای ذهنی ایرانیان دنیایی دو جهانی است که بر سویه­ای از آن نیرویی آسمانی را نشانده­اند تا بر سویه­ی دیگری از آن نیرویی اهریمنی نقش بیافریند. چون قرار بر آن گذاشته­اند که نور و ظلمت همچنان در فراخنای تاریخ به پیکار با هم ادامه دهند. ولی جانمایی مشترک این دو نیرو در روان آدمی برای ایرانیان امری مشکل می­نماید. چون نمونه­هایی خودساخته از آموزه­های عرفان را بهانه می­کنند که به ظاهر روشنای عرفان، تاریکی و تباهی را از نفس انسان­ها بتارانند. تعارف و مدعایی که عملیاتی شدن یا عملیاتی کردن آن هرگز ممکن نخواهد بود.

با همین رویکرد وهم­آمیز و خودپرداخته است که مردمان ساکن فلات ایران بسیاری از شاعران خود را همان عارفانی می­پندارند که گویا هرگز به پدیده­ی “گناه” آلوده نشده­اند. چراکه پدیده­ی گناه را همواره در دنیایی از جهان نیروهای اهریمنی جانمایی می­کنند، که همگی بدون استثنا برائت خود را از آن اعلام می­نمایند.

با همین دیدگاه تاریخی است که مردم عادی از انتساب هزلیات سعدی به او برمی­آشوبند تا شخصیتی قدیس­مآبانه یا معصوم­گونه به شاعر ببخشند. در نگاه ایشان سعدی شاعرِ پند و اندرز است و شعرهای عاشقانه­ی او نیز سمت و سویی از عشق به خداوند آسمانی را پیش روی خواننده می­گذارد. اما بر خلاف آنچه که گفته می­شود، غزل­های سعدی بیش از همه خط و سویی از عشق­های زمینی را پیش روی خواننده می­گذارد تا آنکه بخواهد در آسمانی تهی از معشوق به دنبال معشوقی آسمانی راه بیفتد. او از اصطلاحات عرفانی دانسته و آگاهانه در سامانه­هایی غیر از عرفان سود می­برد. سامانه­هایی که همیشه با عشق­های طبیعی پیوند می­خورد. حتا اغلب مواقع در غزل­های سعدی دستیابی به معشوقی که در غزل عطار یا مولوی دیده می­شود، امری محال می­نماید.

چون عرفان سعدی بیش از همه از درونمایه­ی اصلی خویش رنگ می­بازد تا تعلق خاطر خود را به معشوقه­ها یا معشوق­هایی از روی زمین با خواننده در میان بگذارد. جدای از این، تنوع طلبی در انتخاب و گزینش معشوق، شگرد اصلی اوست. پیداست که این تنوع طلبی جنسی تنها با عشق ورزیدن به زنان محدود باقی نمی­ماند، بل­که گستره­ای از عشق با پسران و کودکان را نیز در بر می­گیرد. موضوع عشق با پسران یا کودکان به تکرار در غزل­های سعدی هم بازتاب می­یابد.

در کلیات سعدی هزلیات و نصیحهالملوک او رویاروی هم قرار می­گیرند و چه­بسا جهان­های متفاوتی را پیش روی خواننده می­گذارند. پدیده­ای که با ذهنیت تاریخی مردمان زمانه چندان سازگاری نشان نمی­دهد. مردم عادی هرگز نمی­توانند شاعر و عارفی را با رفتارهای متناقض و دوگانه در ذهنشان بنشانند. چون در نصیحه­الملوک قرآن راهنمای عمل شاه و حاکم قرار می­گیرد و حال آنکه شاعر در فضای هزلیاتش، شیطان را می­ستاید و اعتماد به آموزه­های شیطان را به پیش می­برد.

تضادهایی از این دست نه تنها در روان سعدی بل­که در درون هر مسلمانی گرد آمده­اند. اما همگی به همین آسانی بر پذیرش و تأیید چنین پدیده­ای گردن نمی­گذارند. چنانکه عارفان ما به تظاهر با درون و نفس خویش در چالش به سر می­بردند. سپس سرکوب­های متظاهرانه­ی نفس را هدف قرار می­دادند تا به گمان خویش بتوانند از زندگی آلوده به گناه وابرهند.

البته چنین رانه­ای از زیستن، تنها در نوشته­های عارفان انعکاس می­یابد و آنان در زندگی اجتماعی خویش به نمونه­های فراوانی از همان هنجارهای به ظاهر گناه­آلود گردن می­نهادند. چنانکه نکوهش زن و تبلیغ عدم آمیزش جنسی با زنان در کتاب­های عرفانی، هرگز از همسرگزینی ایشان ممانعتی به عمل نمی­آورد. چون همگی یاد گرفته بودند تا به گونه­ای بنویسند ولی در جامعه و زندگی اجتماعی خویش به گونه­ای دیگر عمل نمایند.

این تناقض­های رفتاری بدون استثنا در نوشته­های اکثر عارفان ما دیده می­شود. چنانکه سعدی نیز ضمن زندگی اجتماعی خود از چند و چون آن بر کنار نمی­ماند. در واکاوی درونی از نوشته­های او چنین باور دوگانه­ای به روشنی رو به روی ما قرار می­گیرد. دوگانه­ای آشتی­پذیر از خداوند و اهریمن که خیلی مسالمت­آمیز در کنار هم به سر می­برند. همان گونه ذهن تاریخی ایرانیان چنین ترفندی را در دوگانگی، برای تبیین فلسفی جهان هم به کار گرفته است.

در چنین سامانه­ای از جهان است که به انسان تکلیف نموده­اند تا او از پدیده­ی گناه بپرهیزد. پیداست که چنین تکلیفی را پدری آسمانی که خداوند نام می­گیرد پیش پای انسان می­نهد. انسان هم ضمن زیست اجتماعی خویش، از آنچه که دوستشان دارد و به آن­ها دل باخته است، باید بپرهیزد.

این مرزها را شاید خواص جامعه پیش روی عوام­الناس می­گذاشتند تا رانه­ی اغواگر لذت، برای همیشه در انحصار ایشان باقی بماند. اما در هزلیات سعدی این مرزی­بندی­های تصنعی فرومی­ریزند تا او برخورداری آزادانه­ی انسان­ها را از لذت طبیعی هدف بگذارد. پدیده­ای که با عرف عمومی سر ناسازگاری دارد. به عبارت روشن، عرف و آیین عمومی میل طبیعی انسان را در پوششی همگانی از سرکوب فرومی­برد تا امر جنسی همیشه در خفا صورت پذیرد و قداست ساختگی افراد هرگز آسیب نبیند.

در نصیحه­الملوک اخلاقیات ایستا، ثابت و غیرِ متغیر برای نویسنده اصل قرار می­گیرد که دین رسمی آبشخوری مناسب برای بازتاب آن شمرده می­شود. اما در هزلیات این ایستایی اخلاقیات رسمی به دور ریخته می­شود تا او در ترازوی منطقی استقرایی و تجربی، کارکردهای اجتماعی رفتار آدم­ها را به­تر بسنجد. انگار در نصیحه­الملوک پرده­ای را جلوی خواننده می­کشند که نویسنده این پرده را در هزلیات خویش کنار می­زند.

پرده­دری از رفتار انسان­ها هنر اصلی سعدی در هزلیات شمرده می­شود تا او واقعیت­های طبیعی و آزادانه­ی رفتار جنسی انسان­ها را پیش روی خواننده بگذارد. چیزی که هرگز با سلیقه و ذوق مردمان زمانه سر سازگاری نشان نمی­داد.

امروزه نیز باورمندانِ اخلاق عمومی و سنت­های خشک، چنین رویکرد­های واقع­بینانه­ای را برنمی­تابند تا همچنان بر گونه­هایی از اخلاق ایستا و واپس مانده اصرار بورزند. اما ضرورت­های برآمده از رفتار آدم­ها، واقعیت­های دیگری را پیش روی هر انسان پژوهشگری می­گذارد که نادیده انگاشتن آن­ها هرگز ممکن نخواهد بود. هنر سعدی در هزلیات نیز در فضایی از بازتاب همین واقعیت­ها به نمایش درمی­آید.

 

این کتاب را می توان در لینک زیر دانلود کرد.

https://www.bashgaheadabiyat.com/product/donyahaye-saadi/