شریف مردی؛ یوخلوغون وارلیغی
شریف مردی[۱]
یوخلوغون وارلیغی
رولان بارت قوراملاشدیردیغی آنلاتی‌بیلم چرچیوه‌سینده «قیرمیزیم» و «سوموکلری قالمیشدی» حیکایه توپلوسونون اینجه‌له‌مه‌سی ایله، آنلاتی اوزره اؤزوتله‌دیی آنلامسال بیرئیلرین تانیتیمی
اؤزت
غفور امامی زاده خیاوی ایکینجی کیتابینی «سوموکلری قالمیشدی» باشلیغی ایله اوخوجو کوتله‌سینه سونموش؛ ایکی ایل اؤنجه ایسه، ۱۳۹۶دا، «قیرمیزیم» آدلی اؤیکو توپلوسونو یاییملامیشدی. بورادا آماجیم یازارین اؤیکولرینه تنقید گؤزو ایله باخاراق، فرانسیز گؤسترگه‌بیلیمچی و الشتیرمن، رولان بارت یؤنته‌می ایله آنلاتی بیلیم چرچیوه‌سینده اؤیکولرین یاپیسینی بلیرتیب، دولاییسی ایله بارتین اؤنه سوردویو قیسا تانیتیملا اؤنوموزده اولان متنین «اوخورجا» یوخسا «یازارجا» اولدوغونو دارتیشاجام. آنجاق ایلک اؤنجه رولان بارتین ۱۹۷۰ده یاییملادیغی اس/زد باشلیقلی کیتابیندا آنلاتی اوزرینده قوراملاشدیردیغی سونوجا اشاره ائدیب؛ ساووندوغو هر آنلاتینین توم قارماشیقلیقلارینا باخمایاراق بوتونلوکله بئش دوزگویله اؤرتوشدوردویونو آچیقلایاراق، همن دوزگولر اوزره قیسا تانیتیم وئره‌جه‌یم. تانیتیملارلا برابر آدینی چکدیییم آنلامسال بیرئیلرین قاوراییشی قولای اولسون دئیه سون ایللرده یاییملانمیش اؤیکو یوخسا رومانلاردان اؤرنکلر گیتره‌جه‌یم. ایرهلیده ایسه غفور امامی زاده خیاوی‌نین هر ایکی اثرینین بیرر اؤیکولرینی قیسا اؤزتلری‌یله اله آلدیغیم یؤنتم دوغرولتوسوندا آچیقلایاراق، یازارین حیکایه‌لرینده یارارلاندیغی دوزگولری و ده یارارلانمادیقلارینی گؤستره‌جه‌یم.
مقاله‌نین سونوندا، اله آلدیغیم کیتابلارین اؤیکولرینین باشقا اؤزللیکلرینه قیساجا توخوناراق «جیلخ آنلاتی» قاورامینی ساوونوب، یازارین ایسه آنلاتیسیندا بو دوغرولتودا آددیملادیغینی وورغولایاجاغام.
آچار سؤزلر: رولان بارت، آنلامسال بیرئی، اوخورجا متن، یازارجا متن، قیرمیزیم، سوموکلری قالمیشدی
گیریش
رولان بارتا[۲] گؤره، بوتون آنلاتیلار فرقلی شکیللرده بیر آرایا گتیردییی یاپیسال اؤزللیکلری اورتایا قویور. بیرئیسل آنلاتیلار آراسینداکی فرقلره باخمایاراق، اونلاری دوزه‌نلی شکیلده آییرماق ایچین یاپیسالچی یاخلاشیقلا، رولان بارت، اونوره دئ بالزاک[۳]ین «سارازین[۴]» باشلیقلی قیسا اؤیکوسوندن ۵۶۱ آنلامسال بیریم چیخاریب، بونلاری بوتونلوکده آنلاتی دوزگولری اولاراق بئش فرقلی دوزگویه آییریر. بارت آنلاتینی سورن ایکی گوجو ـ سورولارین جاوابلانماسی و ائیلم‌لر چؤزومونون سونوجو اورتایا چیخماسی ـ بیربیریندن آییریر و دولاییسی ایله ده بیر حیکایه‌نین اوخوماغینا ماراقلی اولدغوموزو بونلارا باغلاییر. یوروم‌بیلگیسل دوزگو[۵] حیکایه‌دن اولان آسقی، یا سورولارین جاوابلانماسی‌نا و پروآیرئتیک دوزگو[۶] ایسه ائیلم‌لر چؤزومونون سونوجو اورتایا چیخماسینا قاییدیر. یوروم‌بیلگیسل و پروآیرئتیک دوزگو زامانسال سیرالاما ایله ایلگیلی‌دیرسه، بونلارا اک اولاراق رولان بارتین تانیملادیغی باشقا اوچ دوزگو آنجاق، زامان یوخسا اولایلارین ایره‌لیله‌ییشی ایله باغلانتیلی دئییل‌دیر. آنلامسال دوزگو[۷]، سیمگه‌سل دوزگو[۸] و کولتورل دوزگو[۹]. سایدیغم بئش دوزگونو تانیملایاراق، اؤرنکلرله اچیقلاماغینا چالیشاجام.
آنلامسال بیرئیلر
۱- یوروم‌بیلگیسل دوزگو: بیر حیکایه‌ده‌کی آچیقلانمایان هر هانکی بیر اؤیه‌نی ایفاده ائدر؛ ایشله‌وی آنلاتیدا بلیرسیزلیک و گیزم تؤره‌تمک‌له آچیقلاما گرکدیرن سورغولار اورتایا چیخارماقدیر. باشقا سؤزله، یوروم‌بیلگیسل دوزگو حیکایه‌ده آسقی اولوشدوراراق، اوخوجونو چؤزولمه‌سی گرکن سورغولارین آچیقلانماسینا هوه‌سله‌ندیریب، اوخوماغین دوامینا ایستک یارادیر. هر حالدا جاوابلاری آلمایینجا اوخوما سوره‌جی بوراخیلمایاجاق‌دیر و متن ایسه یانیتلاری چؤزن آیرینتیلاری گئری ساخلاماقلا پروسه‌نی داها هیجانلی ائدر. پولیسی اؤیکولر ان یاخشی اؤرنک اولابیلر؛ بئله بیر حیکایه‌نین بوتون آنلاتیمی باشلیجا یوروم‌بیلگیسل دوزگو ایله اولوشور.
اؤرنک: «قیرمیزیم» باشلیقلی اؤیکو توپلوسونون سون حیکایه‌سی، «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» عنوانی ایله، بئله باشلانیر:
«باشینداکی قارا چادراسی ایله گئجه‌نین بو واختیندا، یاس ائویندن گلیردی قادین. قاپینی باغلادی. کیلیدی بوروب تیق سسی ائشیدندن سونرا، دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌ییندن ایچری کئچمه‌میش آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقیرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.» (امامی زاده خیاوی، ۱۳۹۶: ۱۰۹).
بو جومله‌لر حیکایه‌نین باشلانیشیندا بیر نئچه سورغونون یارانماسینا نه‌دن اولور: ساری ایشیغین سببی نه؟ ساری ایشیغین قاباغیندا دیز چؤکن قادینین باشینا نه‌لر گله‌جک؟ آنلاتیچینین «قارا چادرا»، «گئجه‌نین بو واختی»، «یاس ائوی»، «تیق سسی» و «دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌یی» ایشاره‌لری آلانین دهشَتلی اولدوغونو داها قالین ائدرک، یارادیلان آسقی‌یا هیجان وئریر؛ بیر طرفدن ایسه «قالدی»، «قاچمادی»، «قیشقیرمادی»، «دیزلیری اؤز اؤزونه قاتلاندی» و «گؤزلری یومولدو» کیمی نفس کسن ائیلم‌لر ایله اوخوجودا اوخوماغین داوامینا ایکی قات ماراق یارادیر. سیرالادیغیم ایشاره‌لر، یارادیلان آلانا رنگ (قارا، گئجه، یاس، دهلیزین قارانلیغی) ایله سس (تیق) قاتاراق و ائیلم‌لر ایسه تیترر دورومدا دوناقلانماغی گؤستررک نئچه بویوتلو آنلاتی اولماغا یارارلی اولموش.[۱۰] (مردی، ۱۳۹۸: ۱۶۹-۱۵۸). ایرهلیده آچیقلاناجاغی یارانان دورومون آسقی‌سی، یوروم‌بیلگیسل دوزگو اولاراق، اوخوما سوره‌جینی داها لذتلی ائدیر.
۲- پروآیرئتیک دوزگو: پروآیرئتیک دوزگو، آنلاتی گرگینلییینی یارادان، آنلاتینین ائیلملرینی و یا کیچیک سیرالارینی قاپسایان دوزگودور. پروآیرئتیک اؤزللییینی داشییان آنلاتینین ایرهلییه دؤنوک بیر سوروشو وار. کاراکتئرین ائیلملرینی و اولایلاری سیرایلا گتیررک اوخوجودا سونوجو ایزله‌مه ایسته‌یینی قیدیقلاییر. اوخوجونون گؤزو متن‌ده ایره‌لیله‌یرک فرقلی بیگی پارچالارینی قازانماقدادیر. بئله بیر متن‌لرده پسیکولوژیک ایچ‌گودولرین ائیلم‌لری بیله اوخوجو طرفیندن حرکت‌لر و یا فعالیت‌لرین اولوشومو آچیسیندان آیریلیر. بو اوزدن ده بارتین «اوخورجا متن» قاورامی ایله باغلانتیلی‌دیر. (ایرهلیده «اوخورجا و یازارجا متن»لری آچیقلایاجام). باشقا سؤزله پروآیرئتیک دوزگونو «ائیلمسل دوزگو» ده تانیتدیرابیلریک.
اؤرنک: «قیرمیزیم» باشلیقلی اؤیکو توپلوسونون آلتینجی حیکایه‌سی، «قیرمیزیم» عنوانی ایله، بئله باشلانیر:
«اوشاقلارین دؤردو ده آیاغا دوردو. من دال‌لاریندا اوتوروب اؤزومو گیزله‌تدیم. حسن بئچه‌نی اییرمی مئتیر قاباقدا الینده توتموشدو. افشینین ایشاره‌سی ایله بوشلادی. بئچه‌نی چاغیرماق اوچون فیش چالدیم. سسیمی ائشیدینجه اوزون قیرمیزی بوینونو یان‌یؤره‌سینده گزدیردی. ایلک دؤنه ایدی سسیمی ائشیدیردی اؤزومو گؤرموردو. یاواش یاواش سسه دوغرو گلینجه آدینی دا چاغیردیم: قیرمیزی، قیرمیزیم.» (امامی‌زاده خیاوی، ۱۳۹۶: ۶۱)
«اولای» اوشاقلارین آیاغا دورماغی ایله باشلانیر و اوخوجو گؤزله‌ییر اوشاقلارین دؤردونون ده دوردوغوندان سونرا نه اولاجاق و اوندان سونرا و داها سونرا..؟ ائیلم‌لر بیر دوزن‌ده بیربیرینین آردیندان اوخوجونون گؤزو متن‌ده ایره‌لیله‌یینجه بلیرله‌نیر (اوشاقلار دورور، آنلاتیچی گیزله‌نیر، بئچه بوراخیلیر، آنلاتیچی فیش چالیر…).
باشقا اؤرنک: «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» باشلیقلی اؤیکو توپلوسونون سون اؤیکوسو اولان «قیزیل آتیم».
«آلت دوداغی اختیارسیز بوراخیلیب ساللاندی، اوزون ساری دیشلری گؤروندو. آغزیندان آخان شیره‌جه سو دوداغیندان سوزولوب قیریلمادان یئره چاتیردی. گؤرکملی، یئلکنه اوخشار بوینو ایلدیریم وورموش پالید تک ییخیلیب قینیندان آسیلمیشدی. قیچ‌لاری جانا گلدی. ایلک دفعه ساغ قیچی دؤزومدن دوشوب بوکولدو. شوملایان دیوار کیمی اؤزونو بوراخیب یئره سره‌لندی. خامیت دایاندی خیرخیراسینا، ناراکی قویروغونو دا قاهاریب شاققیلتییلا ائندیردی. قارنی‌نین آلتی‌جا سوروشدو. داشقانین سول قولو قابیرغاسینی قیردی. داراما دوران یوگن چال کئچیرتدن آیریلیب اوردونا زولاق سالدی. ایکی آغیر مرجی چووالی دا قابیرغاسی‌نین آلتیندا اولان بوشلوغو دولدوردو.» (صادقی اشرافی، ۱۳۹۲: ۸۶-۸۵).
آنلاتیچی «قیزیل آتی»ین آغیر یوکون آلتیندا چکن عذابی آیرینتیلی اولاراق اوخوجونون گؤزو اؤنونه گؤزلجه سرگیله‌ییر و اوخوجو ایسه گؤزو متن‌ده ایره‌لیله‌یرک فرقلی بیلگی پارچالارینی قازانماقدادیر.
وورغولادیغیم کیمی، یوروم‌بیلگیسل و پروآیرئتیک (ائیلمسل) دوزگو زامانسال سیرالامایلا ایلگیلی و ایرهلییه دؤنوک‌دور؛ بیر حیکایه‌نی (یا بیر یاپیتی) باشدان سونا قدر سیرایلا ایزله‌مه‌یینه اَییلیملی دوزگولردیر. باشقا اوچ دوزگو آنجاق زامان قاورامی‌یلا ایلگیلی دئییل‌دیر.
۳- آنلامسال دوزگو: داها چوخ آنلاتی تئم‌لری ایله ایلگی اولاراق متن‌ده‌کی هر بیر اؤیه‌نین چاغریشیم یولویلا بلیرلی اک بیر آنلامین اولدوغونا ایشاره ائدر. متن‌ده اؤرتولو آنلاملار، اوخوجونو بلیرتیلمه‌میش اولای یوخسا داورانیشا دوشونمه‌یینی یؤنه‌لدر.
اؤرنک: «اولدوزلاردان بیری قایمیشدی» باشلیقلی اؤیکو توپلوسونون «اؤلوم» عنوانلی اوچونجو حیکایه‌سینین ایکینجی پاراگرافی.
«حاجی بابامی تورپاغا تاپشیرماق ایچین من قبریستانلیغا گئتمه‌دیم. نامازینا دا آپارمادیلار منی. آنجاق وای خبرینی ائشیتدیییمیز آن آتام قارپیزی کسیب، بؤلوم بؤلوم ائله‌مه‌میشدی هله. بیر ماللا، اون اونبئش قارا گئیمیش آداملار ایدیلر خبرینی آتاما گتیرنلر. بیردن تؤکولموشدولر قاپیمیزا. آتام قارپیزی یاریردی. او قارپیزی گئجه ده وئرمه‌دیلر بیزه. سویودوجودا قالمیشدی. صاباحیسی تهراندان گلن باجیم بیر دیلیم اوندان وئردی منه. چوخ سویوموشدو، یاپیشمادی هئچ.» (مردی، ۱۳۹۵: ۱۷).
اؤیکو آنلاتیچینین «اؤلوم» قاورامی ایله اوغراشیب، بؤیودویو ایله اؤلومدن آلقیلادیغی آنلامین دَییشدییی آنلاتیلیر. بیرینجی پاراگرافدا، آنلاتیچی «ایلک کز اؤلومله» قارشیلاشدیغیندا یاشامین هانکی دؤنه‌مینده اولدوغو بللی دئییل؛ هئچ اشاره ده اولونمور هانکی یاشدا ایک کز اؤلومله قارشیلاشیر. ایکینجی پاراگراف آنجاق «من قبریستانلیغا گئتمه‌دیم. نامازینا دا آپارمادیلار منی.»، «او قارپیزی گئجه ده وئرمه‌دیلر بیزه» و «صاباحیسی تهراندان گلن باجیم بیر دیلیم اوندان وئردی منه» کیمی ایشاره‌لر، آنلاتیچینین هله بعضی قیسیتلاماسی اولان بیر اوشاق اولدوغونو بلیرتیر. قبیر اوسته یا جنازه نامازینا گئتمه‌یه ایذنی اولمایان، حتی سویودوجودا کسیلمیش قارپیزدان بیردیلیم گؤتوره‌بیلمه‌ین (یا ایذنی اولمایان) اوشاق. اؤلوم قاورامی ایسه بو یاشدا آنلاتیچی‌یا بلیرتیلی ایشاره‌لرله دئییل اؤرتولو توخونمالارلا، متنین ایکینجی قاتیندا، قارپیزین شیرین دادیندان محروم اولماقلا «چوخ سویوموشدو، یاپیشمادی هئچ» دوزگو ایله گیزله‌دیلیر و اوخوجویا آنلامسال دوزگونو داها درین دوشونورک بولماغینا ائتکینله‌شدیریر؛ بو ایسه متنه گئنیش بویوت قازاناراق آلینابیلن لذتی بیر قات داها یوکسه‌لدیر.
باشقا اؤرنک: «یول آیریجیندا یازیلمیش حیکایه‌جیک‌لر» باشلیقلی حیکایه‌جیک توپلوسونون «قوروشغا» آدلی دؤردونجو حیکایه‌جییی.
«قوروشغانی ترپه‌تدی. چایین قالانی قوروشغانین دیبینده قوروموشدو. یئل اسیردی. دیزلَرینده نارین بیر سانجی چابالادی. بارماقلارینین آراسیندا قوتولان سیگار کؤتویونه دونوخدو. بارماقلاری کؤتوک کؤتوک ایدی. باش بارماغینین دیرناغی سینیق چیخیردی یادینا گلندن. بیر ده قوروشغانی گؤتوروب ایچینه باخدی، چایین قالانی قیرمیزی شیریغا دؤنموشدو. بارماغی میزین اوستونده جیزیق چکدی. دونن ده یئل اسمیشدی. دوردو.
یول شهَره گئدیردی. سؤیودون آلتیندا اوتوروب یولا باخدی. توستونو یولون اوزونلوغونا پیله‌دی. چوخدان ایدی بیری کئچمه‌میشدی بوردان. قهوه خانانین لامپی یانیردی. بلکه یئکه بیر تابلو قویمالی ایدی بورا. اوزگؤزونو سورتوب گرنه‌شدی. دورمالی ایدی.
لامپی سؤندوردو. ایچَری قارانلیق گؤروکدو گؤزونه. لامپی یاندیردی. میلچه‌یین ویزیلتیسینه قولاق آسیردی. سس کسیلدی. سماور دولو ایدی دونندن. ویزیلتی باشلاندی، قولاغی اوندا ایدی. ایکینجی میزین دالیندا اوتوردو.
قارالتی گؤروکوردو یولون بویوندا. دوروب قاپییا چیخدی. هئچ نه یوخ ایدی. میزه دؤنوب، سماوره باخدی. آلتی یانمیردی.دیزی سانجدی. توز بوروموشدو میزی. توستونو یولا ساری پیله‌دی. ویزیلتی سسی گلیردی.
سیگارین کؤتویونو باسدی قاریشغانین اوستونه. یئل سؤیودو یولا ساری چکیردی. چای قوورشغادا قوروموشدو.» (مردی، ۱۳۹۵: ۱۵-۱۴).
یوز اللی دؤرد سؤزجوکلو اؤیکوجوکده اوچ کره «چایین قالانی قوروشغانین دیبینده قوروموشدو»، «چایین قالانی قیرمیزی شیریغا دؤنموشدو» و «چای قوورشغادا قوروموشدو» تیکرارلانان تئم آنلامسال دوزگو اولاراق اؤیکوجویون اوزرینه گؤتوردویو بوتون آنلامی سیمگه‌سلله‌شدیررک اؤزونده سیغیشدیریر.
۴- سیمگه‌سل دوزگو: آنلامسال دوزگو کیمی آنلاتی تئمینین اولوشومونا یاردیم ائدر؛ آنجاق آنلامسال دوزگو بیر تئم یوخسا شخصیتین داورانیشینا سینیرلاناراق سیمگه‌سل دوزگو آرتیق متنین بوتونسه‌للییینه قاپسانیر. سیمگه‌سل دوزگونو آنلامسال دوزگودن آییرد ائتمک زور اولابیلر؛ نه ایسه بونلاری بیربیریندن تانیماق ایچین ان قولای یؤنتم، سیمگه‌سل دوزگونون داها درین یاپیسال ایلکه‌لری اؤرگوتله‌ین آنلامسال آنلاملاردیر؛ گئنللیکله ایکی بؤلوملو قارشیتلی چاتیشمالار آراسینداکی آرابولوجولوق یولویلا. «گئجه ایله گوندوز»، «ایشیقلیق ایله قارانلیق» «قورولوق ایله یاشیللیق»، «سس‌سیزلیک ایله گورولتوگ»، «گوجلولوک ایله ضعیفلیق»، «یاخشیلیق ایله کؤتولوک» وب. کیمی قارشیتلی قاوراملار، یاپیسالچیلارا گؤره، اوخوجونون دوشونجه‌سینده اؤزل تئملرین اولوشومونا یاردیم ائدر. بونلارین آنلاتیدا تکرارلانماسی سیمگه‌سل دوزگولر اولاشدیرار و متنین بوتونسل اولاراق ایچینده گیزله‌تدییی قاورامین چؤزمه‌یینه ایمکان یارادار.
اؤرنک: «قلمه‌قوزان» رومانین سکگیزینجی بؤلوم، ۵۱جی صفحه‌سینین اوچونجو پاراگرافیندا اوخویوروق:
«آلنینی پنجره‌یه دایامیش، نفسی شیشه‌یه یاییلیردی. گلیب گئدنلر وار ایدی خییاواندا. یارپاقلارین هاوادا سوورولماغینی ایسته‌ییردی گؤیلو. نه ایسه قوم بوراسی، قورو بیر شهر.
افرا پارکی، بیر ده قوجامان پالیدین اؤنونده اولان چایخاناسی یادینا دوشدو. گرگان بیلیم یوردوندا اولدوغو ایللری دؤندره‌بیله‌جک هوس ایدی، اوتاغین فضاسیندا اولان سس.» (مردی، ۱۳۹۵: ۵۱).
آنلاتیچی اؤیرنجیلیک زامانینی خاطیرلایاراق، گرگان بیلیم یوردوندا کئچیردیی سس، رنگ و سئوگی دولو گونلری خاطیرلایاراق، قوم کیمی قورو شهرده اوتاغیندا تکباشینا اولدوغو ایندیکی دورومونو توتوشدورور. تیکرارلانان «قورولوق ایله یاشیللیق» و «سرینلیک ایله ایستیلیک» قارشیتلارلا آلانین چلیشکیلی حیس‌لرله دولو اولدوغونو قاباریق شکیلده گؤستریر.
۵- کولتورل دوزگو: آنلاتی اؤیه‌لرینین سوسیال گله‌نکلره دایاناراق کولتورل آنلاییشلاری ایله ایلگیلی‌دیر. آنلاتیدا توپلوما دایانان گله‌نکسل آنلاییشلا آنلاشیلان گؤمولموش هر دوزگو (کولتورل دوزگو)، اوخوجونون حیکایه‌دن (یاپیت‌دان) آلقیلادیغی آنلامی ائتکیلر.
اؤرنک: «بوغاناق» باشلیقلی رومانین آلتینجی بؤلومونده، ۱۹۵جی صفحه‌ده بئله اوخویوروق:
«کئچی جان هاییندا قصاب پی آختاریر. من نه حالدا بی نه حالدا.. یانی گلیب مننن مییاعات اولا.. نئجه اولی اوغلیم اولاندا.. جان جاننان آیریدی باش باشدان.. نه بیلیر نه چکیرم.. ایندی کئفله‌نیر کی دده‌مه یانچییام دای.. همراه.. دیین یوخ نه همراه تمراهیدی..؟ هر مریضه بیر بوینی یوغون یئنگه قوشیسوز کی نئینییه..؟ مریضین باشین توتا..؟ دده‌سین یاندیرا..؟ قارراقار.. قورراقور.. هیرراهیر.. زهر درد.. نه‌دی..؟ پرسداررار آزیدی سوز ده بی یاننان.. نه دئییسوز آخی..؟ بیماریستان دیی کی ماتی مئیخاناسیدی.. ماتی مئیخاناسی.. دیین یوخدی اگر مریضه یئنگه لازیمدی به بیر بئله پرستار نه‌یه گرحدی..؟ ایت خیلی کیمین هورکوتمویونجه سایماق اولمیر.. باخیسان هئی آغ کؤینحلیدی کی آششیغینان بالابانچی کیمین بیربیرینین دالیجا بیدی هیرناشا هیرناشا کئچیر.. بیماریستان دولاندیرماخ دیی بو.. اویون اویناماخدی.. اویون اویناماخ.. پیشیح بزه‌محدی.. آدام نه دئسین آخی..» (ملک‌نژاد، ۱۳۹۶: ۱۹۵).
سیرایلا بیربیرینه دوزن مثللر و آتاسؤزلر ایله دردلرینی دیله (بیلینج آخیشینا) گتیرن آنلاتیچی، سایدیقلاری درددن باشقا دیله گتیرمه‌دیی دردی ده گؤستریر (دئمیر). «بوغاناق» تمامی ایله نئچه‌بویوتلو بیر روماندیر؛ اوست قاتلاری کئچیب درینه جومساق، دیل قونوسودور بو رومان. دردلر ایچینده بوغولان آنلاتیچینین درین دردلریندن بیری ایسه دیل‌دیر. سؤزلرینی آنلاماق ایچین اوخوجونون کولتورل دوزگولرین آنلاییشینا وارماسی گرک. بو اوزدن آنلاتیچی «دیل»ین قاتلارینی گؤسترمه‌لی‌دیر؛ بویلو بوخونلو. «آدام نه دئسین آخی..» ایفاده‌سی ایسه، بئله‌لیکله، نئچه بویوتلو آنلام قازانیر سوندا؛ «نه دئسین آخی…» آنلاتیچینین اومودسوز اولدوغونو یئتیررک، «آدام یاد کولتورون ایچینده دیل خزینه‌سینیندن نئجه یارارلانسین؟» کیمی بیر باغیرما وار؛ یالنیزلیق یوکسکلییینده غریب بیر چیغرما. کیتابین سونولوش بؤلومو ایسه آچیق آیدین گؤستریر بونو. بو اوزدن سؤزلرین سونوندا گلن «آدام نه دئسین آخی…» ایفاده‌سی دفعه‌لرله اوخوجونون باشیندا یانقیلاناراق گئدیب قاییدیر.
باشقا اؤرنک: «لاپ او اوزاقلاردا» باشلیقلی اؤیکو توپلوسونون «هؤرولموش خاطیره‌لر، من و آتام» عنوانلی اؤیکو. آنلاتیچی بیر شهید اوغلو اولاراق، چئشیتلی خاطیره‌لرله آتاسینین (بوتون شهید آتالارین) شهید اولدوغو خاطیره‌لرینی آنلاتیر. آنلاتیچی اؤیکونو کولتورل دوزگو ایله باشلایاراق «هر نه، آتامین ساققاللی یولداشینین ائویمیزه گلدیییندن سونرا باشلاندی.»، آتاسینین یولداشینین توپلوم‌دا «سپاهلیلار»دان گئنل آنلاییشدا ایمگه‌لنن گؤرونتولرله نیته‌له‌ندیریر. ایرهلیده ایسه، آتاسینی خاطیرلایاراق «آتامین اوچ اولدوزو وار ایدی. دؤیوشه یوللانان گونو، آنام سلیقه ایله اوتوله‌دییی نیظامی پالتارلارینی گئیمیش، اولدوزلاری ایسه پار پار پاریلداییردی.» خالقین آراسیندا «ارتش‌لیلر»دن ایمگه‌لنن تصویری وئریر. «دوست‌لاری‌نین پالتارلاری آنجاق، هئچ‌واخت اوتولَنمه‌میش.» (کاظمی، ۱۳۸۷: ۴۲ـ۴۱). آنلاتیچی «سپاه» یوخسا «ارتش» کلمه‌سینی قوللانمادان یالنیز کوتله‌نین ایچینده بلیرلی اولان اؤزللیکلری کولتورل دوزگو اولاراق یارارلانیر.
اوخورجا و یازارجا متن‌لر
رولان بارت آنلاتی اوزرینده قوراملاشدیدیغی سونوجو، ۱۹۷۰ده یایدیغی اس/زد باشلیقلی کیتابیندا گتیررک، بوتون آنلاتیلارین چئشیتلی فرقلرینه باخمایاراق تانیملادیغی بئش دوزگو ایله چؤزمه‌سینی ساوونور.
رولان بارت Le Plaisir du Texte (متنین حظّی) باشلیقلی کیتابیندا (۱۹۷۳)، ادبیات تئوریسی حقینده بعضی فیکیرلرینی اورتایا قویاراق، متنلرین ائتکیلرینی ایکی‌یه بؤلور: plaisir (لذت) و jouissance (موتلولوق، کئیف)؛ آنجاق فرانسیزجا jouissance بوشالما (اورقاسم) آنلامیندا دا گلیر. دولاییسی ایله بو آییریم باشقا ایکی آییریما یول وئریر؛ بارتtexte lisibleو texte scriptable (سیرایلا «اوخورجا متن» و «یازارجا متن») متنلری بیربیریندن آییریر. کلمه‌سی کلمه‌سینه اویغون اولاراق ترجمه اولورسا «اوخونابیلیر» و «یازیلابیلیر» ترجمه اولار.[۱۱] بوراداplaisirاوخوجونو بیر اؤزنه اولاراق قونومونو زورلامایان «اوخورجا متن»لره، و jouissance ایسه ادبی دوزگولری پارتلادان و اوخوجونون اؤزنه‌لیک قونوموندان چیخماسینا ایذین وئرن «یازارجا متن»لره قاییدیر (بارت، ۲۰۰۶).
بارت «اوخورجا متن» و «یازارجا متن» تئرمینلرینی سیراسی‌یلا، قولای و آنلاشیلماسی ایچین گرَکن اؤزل بیر چابا ایسته‌مین، اوخوجونون اؤزو آنلامین اوره‌تمه‌سینی گرکدیرمه‌ین، توکه‌تمه‌لی و حاضیر آنلاملاردان اولوشان متن‌لر و آنلامی آچیقجا اولمایان، اوخوجونون چابا گؤسترمه‌سینی گرکدیرن، اونون اؤزنه قونومونو سورغولایان، باشقا سؤزله متنی تکرار یازدیران و اوخوجونو توکه‌دیجی‌دن اوره‌تیجی‌یه چئویرن متنلره قوللانیر. بارت یازارجا متنلری اوخورجا متنلردن داها اؤنملی اولدوغونو ساوونور، چونکو یازارجا متنلرین بیرلییینی، کومپوزیسیونو طرفیندن سونسوزا دک یئنیدن قورولان، متنین ایچینده اولوشدوران و سورکلی اولاراق قایان کودلار اولاراق گؤرور. اوخورجا متنلرین اوخوجوسو بؤیوک اؤلچوده پَسیودیر، حالبوکی یازارجا متنین اوخوجوسو اکتیو چابا گؤسترمه‌لی‌دیر و حتی یازارین ائیلملرینی یئنیدن دوزنله‌مَسی گرکیر (بارت، ۲۰۰۲).
اینجه‌له‌مه
رولان بارتین آنلاتی بیلیم یؤنته‌مینده اولان ایلکه‌لر، وارساییملار و تئرمین‌لر ایله تانیش اولدوقدان سونرا، غفور امامی زاده خیاوی‌نین «قیرمیزیم» و «سوموکلری قالمیشدی» باشلیقلی کیتابلارینی آنلاتی الشتیریسی یؤنته‌مینده اینجه‌له‌ییب، بوتونلوکده آنلاتیلارین یاپیلارینی بلیرتمکله باشدان توتدوغوموز آماجا وارابیلریک ایندی. «قیرمیزیم» و «سوموکلری قالمیشدی» حیکایه توپلوسو بوتونویله اون دوققوز حیکایه‌دن اولوشور. اؤیکولرین بیرر بیرر جومله‌لرینی چؤزوب، یوخاریدا سایدیغیم دوزگولر اوزرینده دوزمک اولاسی اولمادیغی ایچین، هر اؤیکونو اله آلدیغیم چرچیوه‌ده اینجه‌له‌ییب سونوجو بیر نئچه سطیرده گتیرمک زوروندایام؛ بونونلا دا یئرلی یئرینده گرکن آچیقلامالاردان واز کئچمه‌یه‌جه‌یم. آنجاق ایشیمین بلیرسیز اولماماسی ایچین «قیرمیزیم» باشلیقلی اؤیکونون بیر نئچه پاراگرافینی گتیررک، رولان بارت اونوره دئ بالزاک یازدیغی «سازارین» باشلیقلی اؤیکونون آیرینتیلی اینجه‌له‌مه‌سی یؤنته‌مینین دوغرولتوسوندا اینجه‌له‌یرک اؤرنک گتیره‌جه‌یم.
قیرمیزیم
۱- اونو یادیما سالیردی: بوتونویله ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلان اؤیکو، آنلاتیچینین «بؤیور بؤیوره ایله‌شدییی» اوشاقلیق یولداشی ایله راست‌گله قارشلیلاشماغی، دولاییسی ایله ده «قاریشمیش کمودون ایچینی گزه‌ر کیمی چکیب چیخاردان» خاطیره‌لری آنلاتیلیر؛ دؤنه‌لرله باشقا اؤیکولرده تیکرارلاناجاق «سئودیییم قیزین دونن اره گئتمه‌سی» تئمی ایله.
۲- چئوریلمه: اؤیکو گنج بیر ایشچی‌نین بیر گونلوک ایشدن خیلاص اولدوغو، قاباغیندا آچیلان زامانین سئوینجی‌نی یاشادیغی ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیر. دؤنه دؤنه تیکرارلانان «منظوروم»، «البته»، «یانی»، «بونو دئمه‌لی‌یم»، «عیللت»، «بلکه ده»، «احتمالا» وب. کیمی سؤزجوک‌لر ایسه هر شئیین آچیقجا آنلاتیلدیغینی گؤستریر.
۳- گوناه سنده دئییل: یاشادیغی کولتورده یئرسیز سواللار باشیندا دولانان آنلاتیچی چابالادیغینا رغمن قافاسی قاریشیق قالیر. اؤیکو «واراولوش» قایغیسی ایله باش باشا قالان (آردینی توتاجاق باشقا اؤیکولرده‌کی کیمی)بیر آدامین باشقالارینا حسرت گؤزو ایله باخان آنلاتیسی‌دیر؛ اؤیکو اؤنملی اولدوغوندان باغیمسیز بیر گیریشه لاییق‌دیر، آنجاق بورادا سؤزو «نئجه» اؤتوردویو و هانسی دوزگولرله آنلاتینی گئنیشله‌ندیریب ایره‌لیله‌دیینه اؤتری باخاجام.
«شاید بیر آت‌لا اینسانین فرقی بوندادیر کی آت بیلمیر وجودو وار، اینسان بیلیر.» کیمی آنلامسال دوزگولرله سؤزونو اؤرتولو ساخلایاراق باشقالارینین (اینسان، حیوان یوخسا نسنه) حیاتینین سو کیمی اؤز باشینا آخماسینا قیسقانیر؛ «چاییمی ایچندن سونرا اوت‌لارین آراسیندا اوزاندیم. یئرین هر قاریشیندا حیات سو کیمی اؤز باشینا آخیردی.» اؤزونو بو «آخیش»دان آرالی دویور «فقط من ایدیم یاد کیمی بو طبیعت پارچالاری‌نین آراسیندا دونوب قالمیشدیم.»، آتاسی ایسه چلیشکیسیز بیر یاشام یاشاییر «یانیندا هر سوالین ساده بیر جوابی وار ایدی.» بو آنلامسال دوزگولر اک بیر آنلامین اولدوغونا ایشاره ائدرک، اؤرتولو آنلامین چؤزمه‌سینی اوخوجودان دوشونورک آییرد ائتمه‌سینی اومور.
چئوره‌سینه باخان حسرتلی گؤزون گؤرنتولریندن اؤرنک: «یول قیراغیندا اوجا قالقان‌لاری الیمده‌کی آغاجلا قیرا قیرا گئدیردیم. قیریلمیش یئرلریندن سو چیخیردی. اییلیب یاخیندان باخیردیم. تورپاقلا قاریشیق اییسی‌نی ایچیمه چکیردیم. تیکان‌لارین باشینداکی توپبوزو آخیر زوروم‌لا ووروب آتدیریردیم. آرالاریندان پیرر ائله‌ییب اوچان قوش‌لاری گؤیده ایته‌نه‌جن ایزله‌ییردیم. بیر آغ آت اؤزوندن خبرسیز گونون آلتیندا پاریلداییردی. بدنینده دالغا کیمی آنی بیر تیتره‌مه، بیردن بیره وجودونون هر یئرینده یاییلیردی»؛ «چاییمی ایچندن سونرا اوت‌لارین آراسیندا اوزاندیم. یئرین هر قاریشیندا حیات سو کیمی اؤز باشینا آخیردی. تزه اوه‌لیک‌لرین، اوچ‌یارپاقلارین تورپاغین اییسی دولدو ایچیمه، بوداق‌لارین آراسیندا قوش‌لارین اؤزلری گؤرونمه‌دن سس‌لری گلیردی. قاریشقالار بیت بیره‌لر نازیک اوت‌لاردان یوخاری چیخیردیلار. لاپ آخیردا شاخانین باشیندا بیر یول تاپمادیقلاری اوچون آشاغی قاییدیردیلار. میلچک‌لر یونجالارین گول‌لری اوستونه قوناندا اینجه اینجه لاخلاییردیلار. بیر هؤرومچک، تورونون گوشه‌سینده گیزله‌نمیشدی. اوزاق‌دان ایکی ایت هوروشونون سسی گلیردی.» بونلاری گؤروب ایچینه قاییدان آنلاتیچی «هامیسی بیلیردی هاچان نه ایش گؤرسونلر. قوش‌لار بیلیردی نجور یارپاقلارین آراسیندا گؤرونمه‌دن اوخوسون، آغاج‌لار بیلیردی نجور گول آچیب میوه وئرسین» آتاسی دا چئوره‌نین بیر پارچاسی کیمی «آغام بیلیردی نجور آغاج‌لارا پیوند وورسون، بیربیر دیب‌لرینی ایشله‌سین، هرس ائله‌سین».
اؤیکونون آنلاتیسیندا «کولتورل دوزگو» ایله آنلاتیچینین «ماهنی‌لاردا دؤنه دؤنه تیکرارلانان “سن” کلمه‌سی»نین کیمی توشلادیغی سوالا «صاباح آپاریب گئده‌نین باشینی دیبیندن قیرخدیرارسان.» جواب‌دیر. یالنیز گله‌نکسل آنلاییشلا سوسیال گله‌نکلره دایاناراق بو جومله‌نین آنلامی بلیرلنه‌بیلر؛ ایرهلیده ایسه «راضی اولدون، اولماسان دئییم قاشیمی، کیرپیییمی ده وورسونلار هه؟» ایفاده‌سی ایسه یئنه همن کولتورل دوزگویه قاییدیر.
اؤیکو اولای هؤرگوسوز بیر اؤیکودور؛ «بئواخت تانیدیغیم آتامین گؤزل روحونا ایتحاف اولونور» یازینی گؤز اؤنونده توتاراق آنلاتیچینین اوشاقلیق، اؤیرنجیلیک و اؤیرنجیلیک سونراسی یاشام و چئوره‌سی ایله قارشیلاشمانین آنلاتیسینین آخیشینی، آتاسی ایله اوغراشدیغی آنلارین داها دینج آنلاتیلماسی و اوزادماسی، اونون یانیندا اولاراق طبیعتین و حایاتین «سو کیمی» سایدام آخیشی بیر بوتونلوک «آنلامسال دوزگو» اولاراق داها آیدین بلیرتیلیر. «بو گون آتا مینیب دده بالا چاپا چاپا ائوه گئده‌جه‌ییک.» تومجه ایسه ایلک آلینان آنلامین ترسینه، گیزلین بیر ایستک‌دیر؛ بیر خاطیره یا بیر یاشامی گئری قایتارما دیله‌یی. آتاسی ایله اؤزوندن باشقا هر شئیی و چئوره‌نی تمثیل ائدن «آتا مینیب» گئری‌یه، «ائوه»، یاشاما قایتارما آرزووسو ایله «دده بالا چاپا چاپا ائوه گئده‌جه‌ییک».
۴- پیشییین هئچ نقشی یوخدور: اؤیکو آردینی «ائودن قاچدیغیم آخشام» توتاجاق واراولوشچولوق فلسفه‌سینین «اؤزگورلوک» تئمی ایله «پیشیک اوغلانین دویغولاری‌نین مسؤولو دئییلدی» دئیه «فقط قیزی اؤزو سئچمه‌میشدی؛ آناسی بیه‌نمیشدی» کیمی سؤزلری دوشونرک، اینسانین یاشامیندا سیئچدیکلرینین سونوجویله قارشیلاشدیغیندا «اؤزگورلوک» مساله‌سینه وارماغی ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیر؛ «اوغلان دا فیکر ائله‌ییردی احتمالن بئله‌دیر.»
۵- ائودن قاچدیغیم آخشام: واراولوش قایغیسی ایله قارشیلاشان آنلاتیچی، واراولوشچولوق فلسفه‌سینین تمل توتدوغو «اؤلوم، اؤزگورلوک، یالنیزلیق و بوشلوق» قاوراملاری ایله باش‌باشادیر. دوشوندوکلرینده سرسم اولان آنلاتیچینین ائودن قاچدیغی آخشام یاشادیغی دوروم ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر.
۶- قیرمیزیم:
قیرمیزیم. باشلیق اؤزو بیر پارا سورغولارین باشلانغیجی‌دیر: قیرمیزیم نه‌دیر؟ جانلی می جانسیز می؟ «ـم» ضمیری اؤیکونون باشلیغیندا قاباریق شکیلده اؤزونو گؤستردییی حالدا نه‌یه قاییدیر؟ «قیرمیزی» ایله «ـم» ضمیرینه قاییدان «یییه‌لیک» ایلگی نئجه بیر ایلگی‌دیر؟ اؤیکونو اوخودوغوموزدا بیر بئچه‌نین آدی اولدوغو بیلینیر. ییه‌لیک ضمیرینین وورغو نه‌دنی ایسه ایرهلیده آچیقلاناجاق. اصلینده اؤیکو بیر ایلگی اؤیکوسودور. (یوروم‌بیلگیسل دوزگو).
اوشاقلارین دؤردو ده آیاغا دوردو. من دال‌لاریندا اوتوروب اؤزومو گیزله‌تدیم. حسن بئچه‌نی اییرمی مئتیر قاباقدا الینده توتموشدو. افشینین ایشاره‌سی ایله بوشلادی. بئچه‌نی چاغیرماق اوچون فیش چالدیم. (ائیلمسل دوزگو) سسیمی ائشیدینجه اوزون قیرمیزی بوینونو یان‌یؤره‌سینده گزدیردی. («بئچه» و «قیرمیزی بوینو» گؤسترگه‌لرله اؤیکونون باشلیغی نه‌یه اشاره ائتدییی بلیرله‌نیر؛ ائیلمسل دوزگو) ایلک دؤنه ایدی سسیمی ائشیدیردی اؤزومو گؤرموردو. (آنلاتیچی ایله بئچه‌نین آراسیندا اولان ایلگی سیخ بیر ایلگی اولاراق آچیقلانیر؛ آنلامسال دوزگو) یاواش یاواش سسه دوغرو گلینجه آدینی دا چاغیردیم: قیرمیزی، قیرمیزیم. (ائیلمسل دوزگو).
بیلیردیم هاردان اولسا گزیب منی تاپاجاق. بوینونون توکو بیز بیز اولموشدو، اورکموشدو. (آنلاتیچینین گووه‌نی و بئچه‌نین یییه‌سینی گؤرمه‌دیییندن اورکدویو دوروم، قیرمیزی ایله آنلاتیچی آراسیندا اولان ایلگی‌یه بیر داها وورغو قویور؛ آنلامسال دوزگو) افشین دئدی بیر ذره اؤزو گؤرسه‌تسن اودوزوبسان‌ها. گئنه فیش چالدیم. آددیم آددیم سسیمی ایزله‌ییردی. اوچ مئتیرلیییمه چاتدی. چوروک نادیرین آیاق‌لارینین آراسیندان باشیمی گؤردو. دؤور ووروب منه طرف قاچدی. اوستومه آپباندی. قوجاغیما آلیب پپیییندن اؤپدوم. گونشین ایشیغی آلتیندا پارلایان اوزون قیرمیزی توک‌لرینی سیغاللادیم. چوروک نادیره طرف الیمی اوزاتدیم: (ائیلمسل دوزگو).
ایرهلیده آلان گئنیشله‌نرک «بئچه»، «ریضا» و آنلاتیچی آراسیندا اولان ایلگی داها چوخ ائیلمسل دوزگولرله آچیقلانیر. دیالوقلار ایسه اؤزلرینده سیخیشدیران سیمگه‌سل دوزگولری داشیییر. «قیزبازلیق»دان «ائوله‌نمه»یه داها سونرا دا «نامه» ماجراسی و «زئرزمی» مساله‌سی ایله اوخوجونو ایرهلییه، داها هوس‌له آردینی توتماغا یوروم‌بیلگیسل دوزگویله «آسقی» یارادیر.
… فیکریمین هامیسی زئرزمی‌دن گلن او سس‌ده قالمیشدی. ائله‌بیل بوش بیر قازانین ایچینه دامجی دامجی سو تؤکوردون. آردینجا دا ایلدیریم سسینه اوخشار بوغوق بیر سس گلیردی. (یوروم‌بیلگیسل دوزگو) …
آنلاتیچی «بئچه» ایله اینسانی ایلگی قوردوغوندان، اونونلا اؤزدَشله‌شیر؛ دولاییسی ایله «جوجه»نین اوغرایاجاغی اؤلوم قایغیسینا راستلاشینجا اؤلوم مساله‌سینی دوشونرک، ایچینده چؤزه‌بیله‌جک بیر یول آراییر دا یالنیز «اؤلوم آجیدان قورتارماق‌دیر» سونوجا وارابیلیر. «باشی کسیلن هر حئیوان اؤلمه‌میشدن بو آغرینین یوز برابرینی دویور. اولجه کیچیک سانجی، سونرا آغری چوخالیر، چالیقلاییر، آخیردا اؤلور. اؤلوم دادینا یئتیشیر.» آنجاق «ولی ریضا دئییردی اون دیقا چکدی جانی چیخا. دئییردی باش‌سیز بدن دوروب قاچدی. بدن بیر طرفده جان وئریردی باش بیر طرفده»؛ «یاشار» دا ائله بوندان چکینیر! اؤیکو «زامان» مساله‌سینین بلیرسیزلییی ایله بیتیر «هاچان اولاجاق؟»
اؤیکو داها چوخ دیالوقلار ایله آلانی گئنیشله‌دیر؛ دیالوقلار ایسه یارانان اورتاما اویوشماق ایچین اوشاقسی اولاراق آنلاتیچینین یاشاییب دئنه‌دییی قونولاری دارتیشیر. سیمگه‌سل و یوروم‌بیلگیسل دوزگولرله «آسقی» یارادیب چؤزور؛ آنجاق «ائیلمسل دوزگو» اؤیکونون بوتون فضاسینی قاپساماقدادیر.
۷- خیردا پارا شئی‌لر: اؤیکو سویوق‌قانلیلیقلا آنلاتیلان سیرادان دانیشیقلارلا «قیسمت»ی «خیردا پارا عیللت‌لر»ـه باغلاماغا چالیشاراق «ایکی ایلدن» بری قادین شخصیتینین جاوابسیز قالان سوالینا چارپیجی جاواب اؤتورور؛ دولاییسی ایله ده ایلک باشدان اؤنمسیزجه قارشیلایان کیشی شخصیتی «سقفه باخاراق» بونلاری دوشونمه‌یه مجبور اولور. آنلاتی ائیلمسل دوزگولرله ایره‌لیله‌یرک بیتیر.
۸- متوسط آدام: سونرالار دا اؤزونو گؤستره‌جه‌یی پولیسی اولایلارا ماراقلی اولان آنلاتیچی (سئویچ باشلیقلی اؤیکو…) سوره‌کلی اولاراق (باشقا اؤیکولرده تکرارلانان ایتمیش یا «یوخ اولان» بیر سئوگی یوخسا سئوگیلی تئمی) کئچمیشده قالان «یوخ» بیر سئوگیلینین دردی، راضی اولمادیغی بیر یاشام طرزی اونا زورلادیغیندان بئزیب، چیراقلارین ایشیغی «هر چیراق بیر ائوین ایشیغی ایدی. هر ائوده تانیمادیغی آیری آیری آداملار یاشاییردی.» دورتوسو ایله «آیاغا سیچراییب» آپارتیمانیندان دیشاری چیخیر. راست‌گله‌بیله‌جه‌یی «شهرین مرکزینده اولدوغونا باخمایاراق هر کسین راحاتلیقلا اونودابیله‌جه‌یی اسکی کوچه‌لردن بیری اولاراق کئچمیشه وورولموش بیر تونل کیمی قارانلیق و کؤهنه‌لییینی زامان سوره‌سینده» قورودوغو کوچه ایسه بیرینجی و ایکینجی پاراگرافلاردا اویدوردوغو «من بونو ایسته‌مه‌میشدیم» و «بو منیم سئچدیییم دئییلدی» یوروم‌بیلگیسل دوزگولرین آچیقلاماغینا گتیریب چیخاراجاق «کئچمیشه وورولموش بیر تونل کیمی»دیر، آردینی توتان اوخوجویا. قالان جومله‌لر ایسه بوتونلوکله دورومو آچیقلایان ائیلمسل دوزگولردیر.
۹- اورتا یاشلی کیشینین اؤلومو: سیرادان بیر راست‌گَله تصادوفلا اؤلن «اورتا یاشلی کیشی» باشقا هر کیم و هر زاماندا اولابیلر. بونا اینانان دا وار اینانمایان دا. اؤیکوجوک تومجه تومجه ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر.
۱۰- اوچ آدام، بیر شهر: شعرسل و آخیجی بیر دیل ایله آنلاتیلان بو اؤیکو آنلامسال دوزگولرله ایچینده گیزله‌تدییی معناسینین چؤزوب آچماغینی اوخوجوسونا بوراخیر. «باخدی یاشلی گؤزلرله بیرینجی آدام هاوادا دولاشان، بیربیرلری ایله توققوشان چیرپینان و نهایت دووارین قاپی‌نین پئنجره‌نین دلیک دئشیک‌لریندن چیخیب اؤزلرینی ائشیکده‌کی هاوایا ائولره کوچه‌لره و اینسانلارا چاتدیران قرارسیز نوت‌لارا.» شعرسل بیر گؤرونتو ایله هر یئرین و هر کسین سوسدوغو شهرده «سوسمایان» بیری‌لری‌نین گیریب «بیر ماهنی وار» دئیه باغیران جسارت‌له دولاشیب «چالمایینجا موطلق گئتمه‌مه‌لی‌ییک دوستلار» دئییرلر.
نه ایسه بونلار دا سوسورلار سونوندا. «سونرا توکندی ماهنی‌لاری. یئنیدن سوسدولار. یئنیدن دایاندیلار، بیربیرلرینه درین درین باخدیلار. آیاغا قالخیب سازلاری چانتالارا قویدولار. یولا دوشوب حیه‌طدن ائشییه چیخدیلار.» آنجاق «قاپینی آرخالارینجا قیرارجاسینا چیرپان کوله‌یین هاوادا دولاشان نوتلاری هارا آپاراجاغینی، هانسی ائوین باجاسینا، هانسی اینسانین قولاغینا، هانسی داغین زیروه‌سینه سوروب چاتدیراجاغینی دوشونوردولر اوچوده آددیم آددیم اوزاقلاشارلارکن ان یالقیز و ان قایغیلی او شهردن.» شهری بوروین هیجان «هاوادا دولاشان کولک» اولور دا نوتلاری داغیتماغا باشلاییر؛ بونلارین سوسماغینا رغمن!
اوچ آدامین بو غریبه شهری ترک ائتدیکلری آنلاتیلیرکن «اوچ آدام، اوچ دالغالی و تیترک آدام سویوق او شهرین قارانلیق بیر گئجه‌سیندن قوپدولار؛ چؤل‌لره باییرلارا یوللاندیلار، دره‌لری تپه‌لری آشدیلار، چای‌لاردان کئچیب داغ‌لاردان چیخدیلار و نهایت هر شئیی گئریده بوراخیب باشقاری کیمی قوربته سیغیندیلار.» بوتون اؤیکوده یاتان گیزه‌می چؤزمه‌یه ایپ اوجولار وئریلمیش؛ «و نهایت هر شئیی گئریده بوراخیب باشقالاری[۱۲] کیمی قوربته سیغیندیلار.» «غوربت» (یا اؤیکوده یازیلدیغی کیمی «قوربت») سؤزجویو و اونا سیغینماق بو سویوق، سوسقون و «بوراخیلمیش ترک ائدیلمیش» شهرین اؤیکوسونه گؤره بیر «آچار کلمه»دیر؛ اؤزللیکله «باشقالاری»نی بونا اک ائتسک، داها تدبیرلی بیر تومجه اولدوغونا واریلیر. اینسانلار نه‌دن بو شهری ترک ائتمیش‌لر؟ بو اوچ آدام کیم‌دیلر؟ موسیقی و نوت نه آنلام داشیییر بوردا؟ ان سوندا نییه هامی بورانی ترک ائدیب غوربته سیغینیر؟ شهرین باشینا نه گلیب؟ غوربت هارادیر؟ و … کیمی سورغولارین یاراندیغی بو اؤیکوده اوخوجو بیر یازیچی اولاراق یئنیدن باشلاییب یازمالی‌دیر اؤیکونو؛ بو اوزدن ده اؤنوموزده اولان متن «یازارجا متن»دیر.
۱۱- بو یخچال دوزه‌لن دئییل: بو اؤیکویه گؤره اشاره ائتدیییم کیمی باغیمسیز بیر مقاله یازیب آنلاتی بیچیمینی چؤزموشم. اؤیکو ایکی شخصیتین (آنا و قیزی) بیر گئجه‌نین ایچینده باش وئرن اولایلارینا قاپساناراق اونلارین تداعی‌لر دیزیسی ایله گئری‌یه دؤنوش حرکت‌لرله شخصیت‌لرین بئینیندن کئچن‌لری آنلاتیر. اؤیکو ایکی یوروم‌بیلگیسل و ائیلمسل دوزگولرله بیربیرینین ایچینه گیریشن آنلاتیلار یارادیر.
سوموکلری قالمیشدی
۱- سئویج: اؤیکو تویوق باشی کسن بیرینین دیلی ایله آنلاتیلیر؛ آنلاتیچی ایشه گئدن گون بیر «سئویج» تاپیر و او گون ایشه گئتمیر. یاشادیغی دورومدان قوتولماق ایچین سئویجین ماشینینی تاپماغا چابا گؤستریر ده بللی بیر سونوجا وارمیر. تمامی ایله ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلان اؤیکوده «خیالی سئوگیلی»دن سؤز ائدیلیر ده اوستو وورولمور آنجاق؛ بو اوزدن «سئویج»ین تاپیلماغی، بیر آچار اولاراق، آنلاتیچینین اؤزگورلویونه و بلکه ده «خیالی سئوگیلی»نین گرچکله‌شمه‌سینه آچاجاغی بیر چاره یولو اولدوغو کیمی قیدیقلی فیکیر ده قورجانابیلر اوخوجونون بئینینده. نه ایسه خیالیندا قوردوغو سئوگیلی ایسه تاپدیغی سئویجین ماشینی کیمی تاپیلماز اولاراق ال چاتماز بیر دورومدا؛ «بیر قیز مساله‌سی‌دیر.»، «هه، اره وئردیلر.» و «سئودیییم قیزی تزه اره وئرمیشدیلر.» کیمی ایکی کره خیال یورویوشونده بیله اونون الیندن چیخماسی گلیر عقلینه.
۲- ساغ اولون: آنلاتیچینین گئجه اوتوبوس یولچولوغوندا قاباق صندلی‌ده تکجه اوتوران بیر قیزی ایله ایلگیلی ذهنسل اؤیکو اولاراق ائیلمسل کوودلارلا آنلاتیلان آنلاتیسی‌دیر.
۳- او ائو دای منیم یئریم دئییلدی: آنلاتیچی ایله آرخاداشی‌نین کیرایه‌لیق بیر ائوده سوباق قالدیقلاری، ائو یییه‌سینین اوغلو اونلارین ائوده اولمادیغی زامانیندان کؤتویه قوللاندیغی، دولاییسی ایله ده آنلاتیچی‌دا بیر شوبهه‌نین قالخدیغی و آرخاداشیندان آیریلدیغی ایله برابر کاراکتئرلرین قایغیلاری‌یلا گئنیشله‌نن اؤیکو ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر.
۴- سوموکلری قالمیشدی: آدینی کیتابا وئرن اؤیکو تداعی‌لرله آنلاتیچینین دوشوندویو فیکیرلر و اطرافیندا باش وئرن نئچه ساعت‌لیق بیر اولای بوتونلوکله ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر.
۵- آیری شئیه گولموردوم: ایلک باشدان «آیری شئیه گولموردوم» باشلیق، بیر نئچه سورغونون یارانماغینا نه‌دن اولور. آیری شئیه گولمور ایسه نه‌یه گولور؟ کیم گولور؟ او گولن شئی نه‌دیر؟ (یوروم‌بیلگیسل دوزگو). اؤیکو اوزون بیر دیالوق‌دور؛ داها دوغرو بیر «سورغولاما»یا بنزه‌ییر ایلک باشدان. بو سورغو جاواب ایچینده «مقصر»، «اؤلمزدی»، «معصوم قیافه‌سی» و «اؤلدوروردوم» کیمی گؤسترگه‌لر آچیلماغینا ماراق گؤستره‌بیله‌جه‌ییمیز «پولیسی» بیر اولایین یارانماسینا یاردیم ائدیر ده چؤزومو اؤیکونون سونلارینا قدر ساخلانیلیر (یوروم‌بیلگیسل دوزگو). سوروغو وئرنین دئدییی سؤزلرینده ایسه «موضوعدان چوخ چیخیرسان»، «واختیمیز یوخ»، «بحث‌دن چیخدین»، «وساییل‌لریمیزی هله حاضیرلامامیشیق» و «بیر ساعاتا اوتوبوس حرکت ائله‌یه‌جک» کیمی ایشاره‌لر باشقا گرگینلیک یاراداراق، اوخوجونو ماراقلی ساخلاییر آچیلماسینا (یوروم‌بیلگیسل دوزگو). باشقا آچیلاسی قونو، «سورغولاندیرانین جینسیتی نه‌دیر گؤره‌سن؟» ده اولابیلر. اؤیکو ائیلمسل دوزگولرله ایلک باشدان یارانان بلیرسیزلیکلری آچیقلاییر.
۶- قیرخ‌آیاق ایله قاریشقالار: آلئقوریک آنئکدوتلار کیمی بوتونلوکده ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر.
۷- چیپس: اؤیکو اولای آیرونیسی ایله باشا چاتان، بیر یوخودور و دیالوقلارلا آنلاتیلیر. دوکتورون «کاریخما» نه‌دنی ایله سرطان خسته‌لییییندن دولایی «اوچ آیا قدر» اؤلدویونو بیلن آنلاتیچی، قیسقانجلیقدان «یا گرک سنی اؤزومنن آپارایدیم یادا دونیانین بوتون کیشی‌لرینی» دئیه دوشونرک ائشینه «نقشه‌م بو ایدی کی سنی ده اؤزومنن آپارام» دئییر، آنجاق آیرونیک بیر دورومدا اؤزو دئییل ده ائشی اؤلور «ولی سن اؤزون قاباغا دوشدون.» اؤیو سیرادان بیر گئدیشله، بوتونلوکده ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر؛ «دونن یوخوما گلیب»، «اورالارین دا مشکینی وار یا یوخ» کیمی یوروم‌بیلگیسل دوزگولرله اؤیکوده ایلک باشدان یارانان آسقی «گودوردون گور با گور اولام راحات اولاسان، ولی اؤزون گئتدین.»ـه قدر آسیلی قالیر. «بوردا بیر چیپسی یئمک اوچون هر نه‌یی اؤزوموز حاظیرلامالی‌ییق، یئرآلماسینی اَکیب بئجردندن سویوب یاغدا قیزاردناجان اؤزوموزون بوینوموزدادیر. آخیر مرحله‌سی لاپ چتین اولور، قیرخ گون اوزانیب گؤزله‌یندن سونرا اوستوموزده‌کی یورقان اؤزو اؤزونه موشامپایا چئوریلیر، ائهمالجا دوروب موشامبانی مساوی یئرلره بؤلوروک، فیکریمیز تمامن ایشیمیزده اولمالی‌دیر، وسط‌ده بیر ذره ده جایساق هر شئی اوّلدن تیکرار اولور…» کیمی بلیرسیز سؤزلر ایسه اوخوجونو سؤزلرده یاتان گیزه‌مین چؤزمه‌سینه ماراقلاندیرسا دا سونوندا بونلارین آچیلماغینا گؤره، بو «او دونیانین» اؤزللیگی اولدوغوندان باشقا هئچ بیر ایپ اوجو وئریلمیر (یوروم‌بیلگیسل دوزگو). اؤیکوده «چیپس» و «قیرمیزی باشماق» ایمگه‌لری تیکرارا کئچینجه یوروم‌بیلگیسل دوزگو اولوشدورو.
۸- یوخوم گلیر: بیر حیکایه‌نین یازیلیشی بوتونلوکله ائیلمسل دوزگولرله آنلاتیلیر.
جیلخ آنلاتی‌یا دوغرو
رولان بارت قوراملاشدیردیغی آنلاتی‌بیلیم یؤنته‌می ایله غفور امامی‌زاده خیاوی‌نین ایکی توپلوسونو گؤزدن کئچیرندن سونرا یئری گلمیشکن اؤنوموزده اولان اؤیکولرین باشقا اؤزللیکلرینه ده اؤتَریجه گؤز گزدیرمک یئرینه توشر.
ایکینجی توپلودا دا بیرینجی کیمی اولای هؤرگوسوز قیسا اؤیکولره راستلاشیریق. غفور چالیشیر قورغو و پلاتی آرادان گؤتورسون. آنجاق پلات‌سیز پئی‌رنگ‌سیز اؤیکو یوخسا رومانین یالنیز «آنلاتی»سی وار و یازیچی اونا گووه‌نمه‌لی‌دیر، یوخسا هرشئی هئچه چیخار. اورهان پاموک «کافامدا بیر توهافلیک»باشلیقلی رومانینین ایلک صفحه‌لرینده بوتون رومانین قورغوسونو و پلاتینی آچیقجا اورتایا قویور؛ موراد قیزی قاچیردیر، قاچیرتدیغی قیز ایلک سئودییی قیز دئییل! باجیسی‌دیر. اونونلا یاشاییر. تامام. (پاموک، ۲۰۱۴) آنجاق ایلک نئچه صفحه‌دن سونرا پاموک یوزلر صفحه گؤزلجه روایت یارادیر. منجه ده قورغو، پلات، اولای هؤرگوسو و سایره… اصلن اؤنملی دئییل، بونلار هامیسی آراج‌دیر و اولوب یا اولماماسی سئچه‌نک‌دیر. یالنیز آنلاتینین نئجه آنلاتیلماسی اؤنملی‌دیر. غفور ایسه بئله بیر اؤیکو یاراتماقدا سرسم‌سیز آددیم آتماقدا اؤزونو جسارتلی گؤستریر؛ دئمک اولار ایکینجی توپلوسوندا بیر آددیم دا ایره‌لی گئتمیش. پوست‌مودئرن بیر ایفاده ایله یازیدا قورغو قورماق اوخوجویا خیانت گؤزو ایله باخماق‌دیر دئمک‌دن چکینمک ایسته‌میرم. اویسا «صاف بیر اؤیکوچو» اولاراق تانیدیغیم یازیچینین یئنی ساحه‌لره دوغرو آخیشینی اؤنَمسه‌ییرم.
باشقا اؤزللیک ایسه «یوخلوق» قاورامی‌نین اینجه‌له‌نمه‌سی‌دیر؛ ایستر «معنانین یوخلوغو»، ایستر «یوخ بیر سئوگیلی» وب. بو ایسه «بوشونوالیق» و «آنلام‌سیزلیق» کیمی قاورامین اؤیکولرین فضاسینا سوزمه‌سینه نه‌دن اولور؛ آنجاق «یوخلوق»ون یوغون «وارلیغی»نی قاورایان اؤزنه دورمادان آراییب دوران آراییشچی‌دیر.
سونوج
ایکی کیتابی آیرینتیلی اون دوققوز حیکایه‌سینی رولان بارتین قوراملاشدیردیغی بئش دوزگو اوزره آچقلایاندان سونرا سونوجو (همن دوزگولر اوزره) بئله اؤزت‌له‌مک اولار:
قیرمیزیم اؤیکو توپلوسوندا ایشله‌نیلن دوزگولر، داها چوخ یارارلاندیقلاری سیراسی‌یلا بونلاردیر: ائیلمسل، یوروم‌بیلگیسل، آنلامسال و کولتورل دوزگو. (سیمگه‌سل دوزگو قوللانیلماییب‌دیر).
سوموکلری قالمیشدی حیکایه توپلوسوندا ایشله‌نیلن دوزگولر، داها چوخ یارارلاندیقلاری سیراسی‌یلا بونلاردیر: ائیلمسل، یوروم‌بیلگیسل دوزگو. (آنلامسال، سیمگه‌سل و کولتورل دوزگولر قوللانیلماییب).
گؤروندویو کیمی قیرمیزیم اؤیکوتوپلوسو آنلاتی دوزگولری، دولاییسی ایله ده اوخوجو ایله قورابیله‌جه‌یی آلینان معنا اورتامین گئنیشلییی آچیسیندان، داها زنگین‌دیر. بو ایسه اوخوجونون اوخوما سوره‌جینده ائدیلگن یوخسا ائتکن اولماسینا و سیرایلا دا متنین اوخورجا یوخسا یازارجا اولماسینا سبب اولور.
قیرمیزیم اؤیکو توپلوسوندا (اؤزللیکله «گوناه سنده دئییل»، «قیرمیزیم» و «متوسط آدام» اؤیکولری ایله) اوخوجو دا یازیلیش (یئنیدن یازیلیش) سوره‌جینده قاتیلابیله‌جک قونومونا یوکسه‌لیر؛ متن‌دن آلابیله‌جک لذت ایسه (بارت دئییشی ایله) jouissance تورلو بیر حظ‌دیر، بو اوزدن ده اؤنوموزده اولان متن‌لر بارت تانیمی ایله «یازارجا متن»دیر. باشقا حیکایه‌لر آنجاق (سوموکلری قالمیشدی حیکایه توپلوسو ایچینده) اوخوجونو قونوموندان جایدیرماقسیزین وارابیله‌جه‌یی کئیفه یؤنله‌دیر (اوخورجا متن).
قایناقلار
امامی‌زاده خیاوی، غفور. (۱۳۹۶). قیرمیزیم. تبریز: حکیم نظامی گنجه‌ای یایین ائوی.
امامی‌زاده خیاوی، غفور. (۱۳۹۸). سوموکلری قالمیشدی. تبریز: حکیم نظامی گنجه‌ای یایین ائوی.
کاظمی، رضا. (۱۳۸۷). لاپ او اوزاقلاردا. تهران: اختر.
صادقی اشرافی، احمد (الف. نورانلی). (۱۳۹۲). قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر. اردبیل: ساوالان ایگیدلری.
ملک‌نژاد، محمد. (۱۳۹۶). بوغاناق. تبریز: اختر.
مردی، شریف. (۱۳۹۵) قلمه‌قوزان. اورمیه: بوتا نشر.
مردی، شریف. (۱۳۹۵). اولدوزلاردان بیری قایمیشدی. اورمیه: بوتا نشر.
مردی، شریف. (۱۳۹۵). یول آیریجیندا یازیلمیش حیکایه‌جیک‌لر. اورمیه: بوتا نشر.
مردی، شریف. (۱۳۹۸). “کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی” «داغیتماغا دوغرو»دا، تبریز: حکیم نظامی گنجه‌ای یایین ائوی، صص ۱۹۶ـ۱۸۵.
Barthes, Roland. (2002). S/Z. Çev. Sündüz Öztürk Kasar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Barthes, Roland. (2006). Yazı Üzerine Çeşitlemeler – Metnin Hazzı Çev. Şule Demirkol. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Pamuk, Orhan. (2014). Kafamda Bir Tuhaflık, İstanbul : Yapı Kredi Yayınları.
به نقل از «آوای تبعید» شماره ۲۳
[۱] – sharifmardi@gmail.com; ۰۹۱۹۱۵۴۳۵۳۸.
[۲] Roland Barthes (1915-1980)
[۳] Honoré de Balzac (1799-1850)
[۴] Sarrasine (1830)
[۵] Hermeneutic Code (herméneutique)
[۶] Proairetic Code (proaïrétique)
[۷] Semic Code (sémiotique)
[۸] Symbolic Code (symbolique)
[۹] Cultural Code (culturel)
[۱۰] «داغیتماغا دوغرو» باشلیقلی کیتابیمدا «کاش یخجالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی» مقاله‌ده، «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» باشلیقلی اؤیکویه گؤره آیرینتیلی دارتیشمیشام.
[۱۱] اینگلیسجه ترجمه‌ده (The Pleasure of the Text. Trans. Richard Miller (1975)) “lisible” قارشیلیغینا “readerly” و “scriptible” یئرینه “writerly” قویولموش. Sündüz Öztürk Kasar ایسه اس/زدین تورکجه چئوریسینده سیراسی ایله “okunabilir” و “yazılabilir” قارشیلیقلار قویموش. آنجاق اینگلیسجه‌ده “readable” و “writable” یئرینه “ly” سون‌اکی ایله «صیفت» یوخسا «اؤن‌آد» یارادیلیب فرانسیزجا کلمه‌نین ترجمه‌سی اولاراق قوللانیلدیغی کیمی، من ده تورکجه‌ده کلمه‌نین سونونا اکله‌نرک «اؤزگو» ایله برابر باشقا معنالار دا (دیل، گؤره، زامان، قدر و باخیمیندان) وئرن «جا» (/جه) سون‌اکی «اوخور» و «یازار» کلمه‌لرینه اکله‌ییب «اوخورجا» و «یازارجا» اؤنریلری اؤنه اؤتورورم. بئله‌لیکله «اوخونابیلیر» و «یازیلابیلیر» کلمه‌لرین «اوزونلوغوندان» و «گئنیشلیییندن» واز کئچمیشم (اونسوز دا، هر یازیلی متن اوخونابیلیر! دانیشیلان هر سؤز ایسه یازیلابیلیر البته). یازارجا سؤزجویو اؤزونده یارادیجیلیقلا ایلگیلی اؤزللیک بسله‌ین متنلره دئییلدییینه گؤره بیر جور یارادیجی‌یا اؤزگودور (اوخورجا دا عینن ائله).
[۱۲] کیتابدا «باشقاری» اولاراق یالنیش یازیلیب.
