سمیه رستوقی؛ پشتیبانی جهانی هنرمندان از خیزش مردم ایران
سمیه رستوقی؛
پشتیبانی جهانی هنرمندان از خیزش مردم ایران
برگردان؛ فواد روستایی
هنرمندان سر تا سرِ گیتی با خلق آثار هنری دیجیتال به پشتیبانی از جنبش اعتراضی در ایران برخاسته‌اند.
برگرفته از تارنما یا سایت «هِر زیندگی»١، سایتی هیندی-انگلیسی برای زنان
هم‌زمان با گسترش و ادامه‌ی جنبش «زن، زندگی، آزادی» در ایران که با کشته‌شدن مهسا امینی در جریان بازداشت او توسّطِ مأموران گشت ارشاد به قتل رسید هنرمندان جهان در پشتیبانی از این جنبش در کار آفرینش‌اند.
این مطلب در تاریخ سوم اکتبر سال جاری در سایت اینترنتی «هِر زیندگی» ١ منتشر شده‌است.
مرگ مهسا امینی در بازداشت ، بازداشتی که به اتهام درست روسری به سر نکردن صورت گرفت به بروز جنبشی اعتراضی منجر شد که سراسر کشور را در بر گرفته است.
به‌گفته‌ی یک سازمان مردم نهاد حقوق بشر ایرانی ِ مستقر در نروژ بیش از ١٣٠ نفر تا این لحظه در جریان سرکوب این جنبش به وسیله‌ی رژیم کشته شده‌اند. به‌رغم این سرکوب خونین و بستن اینترنت، هنرمندان و فعّالان سراسر گیتی به صدای معترضان ایرانی بدل شده‌اند.
امکان گسترشِ برق‌آسای هنرِ اعتراضی در عصرِ دیجیتال، این هنرمندان را در به‌چالش کشیدن و رفتن به مصافِ مقامات جمهوری اسلامی ایران با موفقیّت روبه‌رو کرده‌است. به باور بسیاری از این هنرمندان ، هنر ابزار و وسیله‌ای نیرومند برای بیان اندیشه‌ها در زمان بحران است.
از منظر تاریخی که بنگریم، هنر اعتراضی همیشه در صورت و هیأتی مادی (فیزیکی) و با استفاده از سالن‌ها و گالری‌ها یا دیگر محل‌های اعتراض و در کسوتِ نقاشی، مجسمه، شعار، بَنِر (پارچه‌نوشته) از قوّه به فعل درآمده‌است. امّا در روزگار کنونی، به برکت پیشرفت‌های فناورانه و سربرکردن شبکه‌های اجتماعی چون فیسبوک، توئیتر و اینستاگرام امکان ارتباط و انتقال و تعدّدِ اَشکالِ تکثیر و همرسان کردن و با دیگران در میان نهادن با گذشته غیرقابل مقایسه است.
هنر مرزها را درمی‌نوردَد
هزاران ویدئو از زنانی که به عنوان اعتراض روسری‌های خود را می‌سوزانند و گیسوان خود را به تیغه‌ی قیچی می‌سپارند در اینترنت منتشر شده و توجه جهانیان را به خود جلب کرده‌است. به‌موازات انتشار گسترده‌ی این ویدئوها، هنرمندانی پرشمار با استفاده از مهارت و توانائی‌های هنری خویش به اشاعه و گسترش احساسات و عواطف میلیون‌ها زنی دست‌زده‌اند که خود را در بند قوانینِ وحشت‌انگیز حاکم بر بدن خویش اسیر و زندانی می‌بینند.
(تصویر برگرفته از صفحه‌ی اینستاگرامی «اینرجالز»٢ )
(کانال) هنرمندان اینساگرامی، جالز در جریان جنبش‌های مدنی به آفرینش آثاری هنری در فضای مجازی دست‌زدند چرا که در این فضا امکان انتشار و باز انتشار آثار بسیار بالا و پرگستره است. به‌نوشته‌ی جالز امکان گسترده و نامحدود بازنشر در فضای مجازی باعثِ دوام و استمرارجنبش اعتراضی می‌شود.
جالز در دنباله ی بحث ضمن تأکید بر داشتنِ حقِّ انتخاب برای انسان‌ها می‌گوید هر فرد انسانی از حقِّ ازادی پوشش برخوردار است. جالز در این راستا به هنر کُلاژ متوّسل شده و از تابلو «رقص» اثر خلق‌شده در ١٩١٠ توسّطِ هانری ماتیس نقاش معروف استفاده می‌کند. به گفته‌ی جالز ” «رقص» نمادِ احساس آزادی‌بخشی و چکیده و عصاره‌ی آزادی است.” در این کلاژ نقاشی ماتیس بر تصویری از میدان آزادی در تهران که نمادِ انقلاب ١٣۵٧ ایران است چسبانده شده‌است. خوشنویسی شجاعانه و نوآورانه‌ی «زن، زندگی، ازادی» فریاد دادخواهی زنانی ایرانی است که در تظاهرات و اعتراض‌ها به گوش می‌رسد.
افزون بر این، برهنگی به نمایش درآمده در نقاشی در تضاد با سناریوی رایج و کنونی است که بر اساس ان زنان مجبورند سر تا پای خود را بپوشانند.
“برهنگی در یک نقاشی وجه مشترکی در آثار هنری ایرانی نیست و از همین رو من تلاش کردم این تغییر را با این اثر افشاگر نشان دهم.”
(تصویر برگرفته از: آدینه حسن/ اینستاگرام)
خانم آدینه حسن، هنرمند بنگلادشی، بر این نکته انگشت می‌گذارد که هنرِ دیداری یا تجسّمی در فرهنگِ اعتراض جایگاهی ویژه دارد و از توانائی و قابلیّتی تردیدناپذیر و مسلّم برای درهم شکستن و درنوردیدن سدّها و موانعِ تفاوت‌های فرهنگی و زبانی برخوردار است. خانم آدینه حسن می‌گوید:” رنگ‌های روشن [در این اثر] جلبِ توجّه را فریاد می‌زنند درحالی‌که رنگ‌های تیره با تحریک، تهییج و تقویت عواطف در توده‌ها شدّت درد و رنج را برجسته‌تر به نمایش می‌گذارند. هنر اعتراضی است در هزاران واژه بی آن‌که وآژه‌ای بر زبان آورده‌شود.
کشته‌شدنِ مهسا امینی خانم آدینه حسن را به‌شدّت تحتـِ تدثیر قرار داده و بر او اثرگذاشته‌است. او می‌گوید: “من همواره از شدِت و حدّتی که با آن آزادی زنان ایرانی محدود می‌شود آگاه بوده‌ام، امّا هیچ‌گاه نشنیده‌بودم که زنی را به خاطر آن که پوشیدن و پنهان‌کردن موهایش مورد قبول فلان یا بهمان کس نبوده است چنان بزنند که کشته‌شود. من هیچ‌گاه به کُنْهِ رنج و درد او در واپسین ساعات زندگی‌اش پی‌نخواهم‌برد.”.
از آن‌جا که آدینه حسن هنر را بزرگ‌ترین ابزار اعتراضِ خود به ناروائی‌ها و نامردمی‌ها می داند- خواه اعتراض به اعمال طالبان در قبال زنان باشد خواه به کشته‌شدن کودکان در اوکراین- همواره به گاه سر به شورش برداشتن به هنر روی‌آورده‌است. می‌گوید:” زمانی که از خبر قتل مهسا امینی آگاه‌شدم بار دیگر دست به‌کار گشتم. می‌خواستم که روح او به زندگی ادامه دهد. او نباید ناشنیده شده بمیرد و نخواهد مُرد.”
کار هنری او ، [مهسا]امینی با گیسوانی است که پرغرور در پشتِ سرِ او در اهتزازاند. گیسوان افشانِ او اعتراضی عامدانه به قوانین ایران است که زنان را به پوشاندن موهای‌شان مجبورمی‌کند.” من در عین حال روسری او را نیز عامدانه با رنگ‌هائی درخشان و لغزنده کشیده‌ام. زنجیرها ها نیز به‌عمد در پشتِ سرِ او قرارگرفته‌اند تا نشان دهند که پلیس امر به معروف و نهی از منکر رژیم قادر به زدودن خاطره و یاد او نیست.” آدینه حسن یک دانشجوی کالج است. به‌گفته‌ی او رنگ سرخی که مهسا را در برمی‌گیرد سرخِ تیره است امّا با پرتوهای زرّین قسمت فوقانی تابلو درهم‌‌می‌آمیزد. آدینه حسن می‌گوید: “این اثر چکامه یا سرودی است در ستایش زنان ایرانی که به امید روزهائی بهتر برای احقاق حقوق خویش دست به اعتراض زده‌اند. گلِ یاسی که نماد پاکدامنی است نیز به‌عمد در گیسوان او جای گرفته تا نشان دهد که برخلافِ ادعای مأمورین رژیم که خود را مسئولِ حفظ به‌اصطلاح عفّت عمومی می‌دانند شُل بودن روسری او پاکدامنی و عفّتِ هیچ‌کس را خدشه‌دار نکرده است.”
به باور این هنرمند بنگلادشی هنر چه از نظر تسلّا بخشی به ستم‌دیگان و چه از منظر الهام‌بخشِ‌بودن برای تغییر و دگرگونی حائزاهمیّت و دارای نقشی مثبت است.
این هنرمند که در صفحه‌ی اینستاگرام «اِسمیش دیزاینز»٣ از نام مستعار استفاده می‌کند می‌گوید هنر او را در کانالیزه کردن خشم خویش در یک تصویر یاری کرده است. به گفته‌ی او: ” آن‌چه درایران رخ داده‌است بسیار غم‌انگیز و مایه‌ی تأسف است. زنان صرفاً به خاطر اِعمال آزادانه‌ی خواستِ خویش به قتل می‌رسند. در چنین سناریوئی، هنر وسیله‌ای برای به چالش کشیدن رژیم‌های سرکوب‌گر و ساختارهای قدرت با به سُخره‌گرفتن آن‌ها ست. این قدرت بدون بی هیچ امّا و اگری به مردم تعلّق دارد.”
تصویربرگرفته از صفحه‌ی اینستاگرامی «اِسمیش دیزاینز»
کارهای هنری او با الهام از اقدام دسته‌جمعی زنان ایرانی مبنی بر بریدن موهای‌شان خلق شده است. به باور او قیچی‌کردن و بریدن موها یا تیغ‌انداختن سر در واقع واکنش یه چند دهه تحمیل قیدوبندهای پرشمار به زنان برای معیاری خاص از زیبائی به آنان است. او ابراز امیدواری می‌کند که زنان سراسر جهان با این اقدام قدرت‌مند و مبارزه‌جویانه‌ی زنان ایرانی علیه رژیمی بس سرکوب‌گر و دولتی پدرسالار همگرایی داشته‌باشند.
نشر و باز نشر سرشار از سرعت در هنر دیداری یا تجسّمی
سارا ژَرِت۴ ، از هنرمندان ساکن انگلیس می‌گوید با توجّه به رواجِ اینترنت به عنوان منبعی برای دیدن تصاویر، ارسال پیام با توسّل به این وسیله از اهمیّت بسیار برخوردار است. اگر شما بتوانید به خلق تصویری موفق شوید که بروز و ظهور آن انی و بلافاصله است این تصویر به سلاحی نیرومند علیه توحّش و ستم‌گری بدل خواهد‌شد.
سارا ژَرِت که ازنحوه‌ی کشته‌شن مهسا امینی به خشم آمده‌بود می‌خواست به نوعی به پشتیبانی از زنان ایرانی برخیزد که به خیابان‌ها ریخته بودند. سارا ژَرِت می‌گوید: ” نیّت من ان بود که همگان را در جریان آن‌چه که در ایران روی میدهد قرار دهم و از حقوق زنان دفاع‌کنم.
خانم ژرت برای برجسته‌کردن و تأکید بر حقِّ زنان در انتخاب پوشش و استفاده‌کردن یا نکردن از حجاب و اِعمال آزادی‌شان از اتوانائی‌های هنری خود استفاده می‌کند تا همبستگی و اتحاد این زنان در مبارزه برای احقاق حقوق خویش را به نمایش بگذارد. او در مورد اثری که در این ارتباط آفریده است می‌گوید: ” اشک‌هایی از خون که از گونه‌های او فرومی‌غلتد نماد و مظهرِ مرگ او و اندوه سنگین ناشی از ناتمام ماندن زندگی یک جوان در نیمه‌ی راه آاین زندگی است حال آن‌که گلِ رُزِ زردی که در اثر می‌بینیم مبیّنِ دوستی و خواهری جهان‌شمولی است که زنان جهان را در کوشش یکپارچه‌ی آنان برای نیل به صلح و آزادی با هم متحد می‌کند.” سارا ژَرِت در ادامه بر این نکته انگشت می‌گذارد که پروانه‌ها نماد نوشدن و تجدید حیات و دگرگونی به امیدِ آینده‌ای بهتر برای احقاق حقوق زنان است.
هنرِ دیداری «سارا ژَرِت» با استقبالی گسترده روبه‌رو شده و مخاطبانی پرشمار داشته‌است. سارا ژَرِت کی‌گوید: ” زیرِ آوارِ پیام‌های پشتیبانی و تشویق غرق شدم. پیام‌هائی که خواستار ادامه‌ی کار و گفت‌وگو بودند. تصویری که او آفریده است در خیابان‌های شهرها به استیکر* خیابانی بدل شده، در اعتراض‌های خیابانی مورد استفاده قرارگرفته و قرار است در کنسرتِ حقوق زنان در سوئد هم از آن استفاده شود. سارا ژَرِت می‌افزاید: ” این نکته که کار هنری من به‌سان گلوله‌ای برفی هرلحظه بر حجمش افزوده شده نکته‌ای شگفت‌انگیز است. من از این که در این جنبش نقشی ایفاکرده‌ام به‌خود می‌بالم. »
دوران کودکی، الهام بخش هنر معترض
تصویربرگرفته از: مارک آیزمَن/ اینستاگرام
مارک آیزمن، طرّاح گرافیک و تصویرگر آمریکائی است. آیزمن از الهام گرفتن از دوران کودکی خویش در خلقِ کارها در هنر دیجیتال اعتراضی می‌گوید: “من درسال‌های دهه‌ی دوم زندگی‌ام به‌شدّت تحت تأثیرِ «جنبشِ پادفرهنگ۵»** در سال‌های میانی دهه‌ی شصتِ سده‌ی بیستم میلادی و الهام‌بخشی این جنبش در آثار هنری در عرصه‌ی موسیقی، تئاتر و دیگر اَشکال هنری بودم. پوسترها از نظر انتقال و رساندنِ پیام در یک لحظه‌ی خاص و در عینِ حال توانائی جلبِ توجّهِ تماشاگر برای دورانی دراز و طولانی از توانائی بی‌همتائی برخوردارند.
مارک آیزمن ضمن اشاره به این نکته که در سال ١٩۶٧ دیدنِ «گرنیکا»ی پیکاسو، هوش از سرِ از او به‌عنوان جوانی ١٧ ساله ربوده‌است می‌افزاید:” من وارد اتاقی شدم که این تابلو درآن به نمایش گذاشته‌شده‌بود. در ابتدا زمانی که می‌خواستم تمامی اثر را در معرض دیدم قراردهم در جای خویش میخ‌کوب شده‌بودم. «گرنیکا» بیش از هر مقاله، ویدئو یا عکسی در مورد قدرتی که هنر می‌تواند از آن برخوردار شود به من آموخت. این اثر ناگهان چشمان مرا بازکرد و در روح من اثر اثری ماندگار گذاشت. من زمانی که به آفرینشِ هنری دست‌می‌زنم کوشش می‌کنم تا آن لجظه را به یاد بیاورم. ما همگی تحت تأثیر تجربیّاتی که داشته‌ایم تلاش می‌کنیم احساسات و عواطفِ خود را به عنوان یک هنرمند با دیگران تقسیم کنیم. تجربیاتی که اکثراً شگفت‌انگیز و گاه دیوانه‌کننده است.”
تمامی این تجربیّات، انگیزه‌ی مارک آیزمن در پشتیبانی از جنبش زنان ایران در جنبش شجاعانه و بی ترس و هراسِ آنان بوده است. او از سرِنترس و شجاعت این زنان دچار بهت و حیرت شده‌است. سه رویداد دیگر در زندگی مارک آیزمن انگیزه‌ی او در کوشش برای پشتیبانی از جنبش زنان ایرانی بوده است. تولّدِ دختر او در چند سال پیش ،دختری که او نمی‌خواهد در برابر هیچ مردی سرخم‌کند؛ دوم اقدام دیوانِ عالی آمریکا مبنی بر لغو قانون موسوم به «رو علیه وید» ۶ که به زنان اجازه‌ی سقطِ جنین میداد و بالاخره هنرمندانِ ایرانی که در اینستاگرام دنبال می‌کند. مارک آیزمن می‌گوید: “حقوق زنان در ایران، آمریکا و در هر جای دیگری در این جهان حقوق بشر است.اگر زنان در انتخاب‌های‌شان آزاد نباشند مردان چگونه می‌توانند در بیان نظرات خویش آزادباشند؟”
این هنرمند آمریکائی تأکیدمی‌کند که زنان در مورد پوشش و دیگر مسائل مرتبط با بدن‌شان باید آزادی کامل انتخاب داشته‌باشند.
“این‌که زنی می‌خواهد حجاب داشته‌باشد یا نداشته باشد به هیچ‌کس جز خود او مربوط نیست. از این‌رو، باید به سرکوب و تحتِ انقیاد درآوردن زنان و تحقیر خواست‌های‌شان توسّطِ دین و مذهب، نهادها و دولت پایان‌داد. زنان تنها در جایگاه مادران، خواهران و دختران نیستند. زنان پیش از هر چیز انسان‌اند و باید به عنوان یک انسان محترم شمرده‌شوند.”
افزون براین، هنر آیزمن در عینِ حال مظهر و نماد نگاهی است که به جهان دارد. مطلب را با نقل قولی از او به پایان می‌بریم: ” من امیدوارم که این اثر بیننده و تماشاگر را تکان داده و شاید چشم و دل او را بگشاید. کاری بس دشوار است. از موعظه‌شنیدن و موعظه‌کردن بیزارم. با وجوداین امیدوارم که کارم به گفت‌وگوها در درون جامعه کمک‌کند.”
یادداشت‌های مترجم:
*استیکرها تصاویر گرافیکی هستند که کاربران پیام‌رسان‌ها برای بیانِ احساسات و عواطفِ خود به یکدیگر ارسال می‌کنند.
** پادفرهنگ یا ضدِّفرهنگ به پدیده فرهنگی ضد سیستمی گفته می‌شود که در دهه ۱۹۶۰ از بریتانیا و آمریکا آغاز شد، به‌سرعت گستره وسیعی از کشورهای غربی را فراگرفت و تا اواسط دهه ۱۹۷۰ ادامه یافت. شهرهای لندن، نیویورک و سانفرانسیسکو در این میان محوریت داشتند.
جنبش حقوق مدنی آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار (۶۸–۱۹۵۵) در محبوبیت و فراگیر شدن پادفرهنگ دهه ۱۹۶۰ نقش بسزایی داشت و با گسترش اعتراضات به مداخله نظامی آمریکا در ویتنام، موج گرایش‌های ضد سیستم وجهی انقلابی و تعیین‌کننده یافت.
از پررنگ‌ترین گرایش‌ها و نمادهای رایج این ضدفرهنگ می‌توان به بروز تنش‌های شدید اجتماعی همچون تقابل نسل جدید و قدیم، ظهور سبک‌های زندگی نامتعارف هیپی و بوهمینیسم، پافشاری بر حقوق زنان، انقلاب جنسی، تجربه بی‌رویه انواع روانگردانها، موسیقی راک، و تفسیرهای رنگارنگ از رؤیای آمریکایی اشاره کرد.
به نقل از “آوای تبعید” شماره ۳۰
۱-Herzindagi.com
۲- Innerjalz
۳ – Smishdesigns
۴- Sarah Jarrett
۵- The Counterculture
۹ – Roe v Wade
