شیوا فرهمند راد: تورکجه دوشونوب فارسجا یازماق
شیوا فرهمند راد:
تورکجه دوشونوب فارسجا یازماق
بعضی آداملار بؤیوک یازار، ادبیات تنقیدچی‌سی، و پئداگوگ دکتر رضا براهنی‌نی قیناییرلار کی بس نه‌دن بوتون یازی‌لارینی تورکجه یوخ، فارسجا یازیب. بو قینایان‌لارین چوخو هئچ براهنی‌نین یاشادیغی شرایط‌ده اولماییب، یاشاماییب، و حتی هئچ او دؤورده یاشایان‌لارین سؤیله‌دیک‌لرینی ده اوخویوب بیلمه‌ییب‌لر کی او زامانین دیکتاتورلوغوندا تورکجه نشر اولونماق نئجه یاساق‌ایدی. بونلار سان‌کی بیلمیرلر کی براهنی هله مدرسه شاگیردی ایکن اؤز آنا دیلینده یازی‌سینی شاللاق آلتیندا یالاییب اودموشدو.[۱]
پهلوی دؤورونون یاساق‌لارینا گلدیک‌ده، براهنی یازیر: «[رضاشاه] و پهلوی دؤورو فارس دیلینی «رسمی» ائتمک‌له، او دا عمومی تعلیمات فیکری آرایا گلن بیر زاماندا، مدرنیته‌نین بو بؤلومونو قوندارما آریاچیلیق چرچیوه‌سینده بوس-بوتون معطل قویدو، و هم او اؤزو، و هم اونون اوغلو بوتون ملت‌لرین دیلیندن نیفرت بسله‌مکده او قدر ایره‌لی‌له‌دیلر کی محمدرضا شاه حتی قویمادی اؤز آناسینین، یعنی قاباقکی شاهین (رضاشاهین) آروادی‌نین تورکجه شعرلری دوزن‌لنیب چاپا وئریلسین.»[۲]
براهنی هله ۱۳۵۰نجی ایل‌لرده، کیتاب شکلینده نشر اولونماق اجازه‌سی آلابیلمه‌دن ال-اله یاییم‌لانان فارسجا یازی‌لارینین بیرینده یازیردی: «[…] سیز آذربایجانین، کوردوستانین، گیلانین و مازندرانین یئرلی دیل‌لری‌نین وارلیغی‌نی دانا بیلمزسیز. […] آذربایجانلی‌نین آنا دیلی فارسجا دئیل، تورکجه‌دیر. ایندی دئیه‌جک‌سیز کی یوخ، تورکجه دئیل، آذری‌جه دیر! من اؤزوم هم عثمانلی تورکجه‌سینی بیلیرم، هم آذربایجان تورکجه‌سینی، و سیزه دئیه‌جه‌یم کی عثمانلی تورکجه‌سی، قافقاز تورکجه‌سی، تبریز تورکجه‌سی، و تهران‌دا یاشایان تورک‌لرین تورکجه‌سی، چوخ آزجا فرق‌لرینه باخمایاراق، بیر دیل‌دیرلر. آمما تبریز تورکو و تهران تورکو اؤز دیلینی مکتوب شکل‌ده گؤرمه‌ییب و اونو تکجه شیفاهی و اطرافیندا اولان‌لاردان اؤیرنیب، و ائله اوندان اؤترو دیلینین سؤزلری آشینیب و حتی بعضی واخت بیر کلمه تکجه بیرجه سسه دؤنموش‌دور. […] سیز تورک عائیله‌ده دوغولان اوشاغا اجازه وئرمه‌لی‌سیز کی اؤز دیلینی مکتوب شکل‌ده ده اؤیرن‌سین.»[۳]
او هابئله ۱۳۴۸ و ۱۳۵۰نجی ایل‌لرده بیر نئچه درگی‌لرده نشر اولونان یازی‌لارینین باشقا بیرینده یازیردی: [اسپانیانین دیکتاتورو] دئه‌ییر: «من سیز آیدین‌لاری اؤلدوروب حبسه سالاجاغام»، آمما اسپانیانین دؤلت رادیو و تلویزیون‌لاری آزادلیق‌دان دانیشیر، انتظام‌دان، ائله بیر انتظام‌دان کی آیدین‌لارین، شاعیرلرین، و یازارلارین حبسه سالینماسی ایله باشا گلمیش‌دیر. بو انتظام کؤله‌لیگین اؤزودور. بیری ادعا ائدیرسه کی آزادلیق ائله بیز قبول ائتدیییمیز انتظام‌دیر، دوغروسو اودور کی آزادلیق ائله بیز اونا باش ای‌دیییمیز کؤله‌لیک‌دیر. […] بئله بیر شرایط‌ده هئچ بیر کسین سسینی قالدیریب اعتراض ائتمک حاققی یوخدور؛ هئچ بیر کس قلم‌له یا قدم‌له بیر ایش گؤره‌بیلمیر. […] بئله بیر شرایط‌ده اینجه‌صنعتین [یازارین] وظیفه‌سی یول گؤسترمک یوخ، عیبه‌جرلیگی گؤسترمک دیر. او دور کی دئه‌ییرم بیرینجی یئرده بیز آزادلیغی آزاد ائتمه‌لی‌ییک […] یئنی آزادلیغی یاراتمالی‌ییق.»[۴]
براهنی‌نین سیمبولیک اولاراق اسپانیا دیکتاتوروندان یازدیغینا باخمایاراق بو، و بونا اوخشار یازدیغی فارسجا سؤزلری اوستونده توتوب حبسه سالیب شکنجه‌لر وئریب نه‌لر باشینا گتیردیلر. هله قالسین تورکجه یازسایدی!
یاساق‌لاردان باشقا بیر کیچیک نمونه وئریم: ۱۳۵۷نجی ایلده، شاه رژیمی‌نین دئوریم‌یندن نئچه آی اؤنجه، یئنی باش وزیرین ایش اوستونه گلمه‌سینه، و یئنی «آچیق سیاسی آتمسفره» باخمایاراق، هله ده منیم ایکی اوچ کیتابیمی نشر اولونماغا قویموردولار. اونلارین بیری پاشا افندی‌یئفین یازدیغی «کوراوغلو داستانی» ایدی کی من فارسجایا چئویرمیشدیم، آنجاق داستانین آشیق شعرلرینین فارسجا ترجومه‌سی ایله بیرلیکده، اونلارین تورکجه‌سینی ده عرب الیفباسیندا کیتابدا گتیرمیشدیم. «آچیق سیاسی آتمسفر» باشلاناندان سونرا سانسور اداره‌سینین مشورت‌چی‌سی عنایت‌الله رضا کیتابی نشر ائدنه دئمیش‌دی: «آذربایجانین هئچ یئرینده کوراغلو آدلی بیر آدام یوخموش! بو آدام تورکیه‌لی اولوب. بو شعرلری تورکیه الیفباسیندا یازسانیز، اوندا کیتابی نشره بوراخاریق!»
بئله ده اولدو. یعنی او شعرلرین الیفباسینی عرب الیفباسیندان تورکیه الیفباسینا دگیشدیک، و کیتاب چاپ‌دان چیخیب یاییملاندی.[۵]
ایندی‌کی زامانا و شرایطه گلسک، یئنه ده آنا دیلیمزه کؤچوب یازیب نشر اولونماق هله ده ائله آسان دئیل‌دیر. گؤرکملی رمان یازاری خانیم رقیه کبیری بیر موصاحیبه‌ده دئه‌ییر: «من بیر تورک عائیله‌ده یاشامیشام و ائوده هامی‌میز تورکجه دانیشاریق. آنام پیشه‌وری‌نین بیر ایل‌لیک حاکمیت دؤورون‌ده تورک دیلینده درس اوخوموشدو و تورک و فارس دیلینی یاخشی اوخویاردی. آتام اؤز مذهبی شعرلرینین چوخونو تورک دیلینده یازیب، و من معجز شبستری، حافظ‌ین تورکجه‌یه چئوریل‌میش دیوانی‌نی، و استاد شهریارین تورکجه شعرلرینی آز چوخ اوخویا بیلیردیم. آمما بونلار هئچ ده منیم آنا دیلیمده یازماق باجاریغیم اولماق معناسیندا دئیل‌دی. تورکجه یازماغا باشلایاندا، [گؤروردوم کی] آنا دیلیمین گراماتیکاسینی و قورولوشونو باشارمیرام. […] یازیردیم، و هئچ بیلمیردیم کی یازدیغیم جمله‌لرین قورولوشو فارس دیلینده یازیلان جمله‌لر کیمی چیخیر. تورکجه بیلدیییم لغت‌لر چوخ آز‌ایدی.
[…] آنا دیلینده یازیب اوخوماغی، هئچ مدرسه، مکتب و آکادمیا اولمادان، هئچ‌دن باشلاماق آسان دئیل. […] قبول ائتمه‌لی‌ییک کی اؤلکه‌نین «غیر رسمی» دیلینده یازانین تانینیب شهرت قازانماغا هئچ بیر شانسی یوخدور. [یعنی] او بیر دیل‌ده یازمالی‌دیر کی حتی اونون الیفباسی مدرسه‌لرده اؤیرنیلمیر.»
کبیری بیر عده‌دن ده دانشیر کی بو آرادا «دائیما آنا دیلینین داشینی دؤشه دؤیورلر، ایندی گل کی اونلارین اؤز آنا دیلینده یازیلمیش اثرلردن حتی بئله بیر صفحه ده اوخومورلار. بو داش دؤیمک اونلارین دؤشونده تکجه آل-قیرمیزی ایز بوراخیر کی او دا بیر آل بایراق کیمی تکجه بونا – اونا گؤسترمک کارینا گلیر.»[۶]
هله کبیری بوگونکو مئدیانین بئله گنیش یاییلماسی زاماندان و تورکجه یازیب نشر اولونماق‌دا نسبتاً، آز اولورسا دا، آزادلیق اولان زاماندان دانیشیر. آمما گؤستردییم کیمی، براهنی‌نین او یاساقلیق زامانیندا هئچ تورکجه یازیب نشر اولونماق امکانی یوخ‌ایدی. یازسایدی دا، قالیب نشر اولماییب اوخویانی اولمایاجاق‌ایدی. اونونلا بئله براهنی‌نین «حصارسیز و استثناسیز آزادلیق»دان دانیشیب یازدیغی‌نی چوخلاری گؤروب ائشیدیب‌لر. او ائله او سؤزلر و چالیشمالاری اوسته وطنینی ده ایتیردی و مهاجرته مجبور اولدو. اونون سون ۲۰ ایلده نئجه آنا دیلیندن دئییب یازیب مدافعه ائتمه‌سی‌نی ده چوخ آدام گؤروب و ائشیدیب. براهنی فارسجا یازدی، آمما اونون اثرلرینده آذربایجان مضمونونون اولماسینی آچیق آشکار گؤرمک اولور. او اؤز دوغما یئرلریندن، دوغما مضمون‌لاردان، و دوغما تانیش آدام‌لاردان یازدی و بؤیوک یاددا قالان اثرلر یاراتدی.
تأسف کی بو سطرلری یازاندا اونون رمان‌لارینین هئچ بیریسینه الیم چاتمیر و تکجه «آزاده‌خانم و نویسنده‌اش» رمانینا یازدیغیم بیر نئچه کیچیک یادداشتی تاپیرام. بورادا براهنی‌نین تورکجه دوشونوب مجبوریت‌ده فارسجا یازدیغی آچیق آیدین گؤرونور. بعضی یئرلرده ده اونون ذهن‌ینده تورکجه و فارسجا قاریشیر. بیر نئچه نمونه وئریرم:
۱- او غلیظ فارسجا دانیشیق دیلینده گئدن صحبت‌ده، بیردن رسمی کیتاب دیلینده یازیر: «دو سال پس از حالا.» (ص ۱۰۶) تورکجه دانیشیق‌دا دئیریک «ایکی ایل بوندان سونرا» آمما فارسجا «پس از» گونده‌لیک دانیشیق‌دا یوخ، کیتاب دیلینده ایشله‌نیر؛
۲- تورکجه دئیریک «من سنی همیشه چوخ سئومیشم». او فارسجا یازیر «من همواره تو را به‌شدت دوستت داشته‌ام» (ص ۱۵۶). بورادا او هم «تو را» یازیر، هم ده «دوستت» کی اولور ایکی یول «ضمیر»؛
۳- او یازیر «[…] به طرف قبرستان «دوه‌چی» می‌رفت. عده‌ای از میدان کاه آمده‌بودند.» (ص ۲۵۴). اونون ذهنیتی تورکجه و فارسجا یازماق آراسیندا اونو آزدیریر: «دوه‌چی»نی تورکجه یازیر، آمما «سامان میدانی»نی فارسجایا چئویریر؛
۴- بیز دئیه‌ریک «چادرانی دا اوستوندن سالیب» و براهنی فارسجا عیناً یازیر «چادر را هم از رویش انداخته» (ص ۳۳۳). آمما فارسجا بو جمله‌ده او «از»ی دئه‌مزلر؛
۵- یازیر «همه جواب سربه‌هوا می‌دهند.» (ص ۵۶۶). فارسجا گیج آداما «سربه‌هوا» دئه‌یرلر. براهنی «جواب سربالا» دئمک ایسته‌ییر.
براهنی بیر خصوصی صحبت‌ده سؤیله‌دی کی «رازهای سرزمین من»ده بیر یئرده «مژه» یازیب، آمما ذهن‌ینده «پلک» یازماق ایستیرمیش. «پلک»ه برابر دیلیمیزین ادبیاتیندا «گؤز قاپاغی» وار، کی گونده‌لیک دانیشیق دیلیمزده ایشله‌نیل‌میر. او یازاندا «پلک»ی «کیرپیک»له دگیشک سالیب «مژه» یازمیش‌دیر. و ساییره….
او رمان‌لاریندا چوخلو آنلام‌لاری ائله تورکجه دیل‌لرده گزن شکل‌ده یازیر. او جمله‌دن «آزاده‌خانیم…» کیتابیندا: «بیب‌اوغلی»، «غیر محال»، و…[۷] چوخ گؤزل و اوره‌یه باتان، و اوره‌یه یاتان!
آذربایجان ائلی‌نین بؤیوک بیر اوغلو دونیادان گئدیب، آمما او اونودولمازدیر. اونون قدرینی بیلیب بؤیوکلویونه باش ای‌مه‌لی‌ییک.
*این نوشته را دوست عزیزم شیوا فرهمند برای نشر در شماره پیشین آوای تبعید که ویژه‌نامه‌ای بود برای رضا براهنی، برایم ارسال داشته بود. متأسفانه من از یاد بردم تا آن را در اختیار دوستمان محمد آزادگر که مسئولیت آن شماره را برعهده داشت، قرار دهم.
با پوزش از هر دو دوست، آن را در این شماره آورده‌ام.
اسد سیف
به نقل از “آوای تبعید” شماره ۳۳
[۱] – «آوای تبعید» درگی‌سی، نؤمره ۲۳، ص ۷۳.
[۲] – همان قایناق، ص ۱۴.
[۳] – براهنی، تاریخ مذکر؛ فرهنگ حاکم و فرهنگ محکوم، بیرینجی چاپ، «نشر اول»، تهران ۱۳۶۳، صص ۱۰۶ و ۱۰۷.
[۴] – همان قایناق، صص ۲۰۴ و ۲۰۵.
[۵] – باخ. پاشا افندی‌یف، «تحلیلی بر حماسه‌ی کوراوغلو»، چئویره‌نی شیوا فرهمند راد، «ارمغان» نشریاتی، تهران، یای ۱۳۵۷.
[۶] – همان قایناق، صص ۶ تا ۸.
[۷] – نمونه‌لر «آزاده‌خانم و نویسنده‌اش»ین بیرینجی چاپیندان‌دیر، نشر باران، استکهلم ۱۹۹۷.
